تجزیه و تحلیل پوسترهای قباد شیوا

قباد شیوا (۱۳۱۹) در گستره‌ی گرافیک بین‌المللی به‌عنوان طراح پوستری صاحب‌سبک شناخته می‌شود. او با تکیه‌بر بستر فرهنگی و اجتماعی زادگاه خود و بهره‌گیری هنرمندانه از عناصر نگارگری، نقش‌مایه‌های کهن، خوشنویسی سنتی، طغرانویسی و خط شکسته‌نستعلیق و گاه کاربرد چند خط ساده اما مفهومی در ترکیب‌بندی‌های دقیق، هنری ماندگار خلق کرده است.  

در سال‌های نخست فعالیت شیوا در دهه‌ی چهل شمسی، علاوه‌بر سیطره‌ی مدرنیته بر فضای فرهنگی و هنری ایران، گفتمان غالب در جامعه، گفتمان ناسیونالیسم باستان‌گرا بود و این مسئله تأثیر خود را در طراحی پوسترهای شیوا نمایان ساخت. عناصر تصویری باستانی هم‌چون گل رزت یا گل چندپر و تصویر نقش‌برجسته‌ی شاه‌ هخامنشی در حال نبرد با اسفنکس⁽¹⁾، بر پوستری که او به‌مناسبت جشن هنر شیراز سال‌ ۱۳۴۸ طراحی کرد، نقش بست. شیوا برای رسیدن به فرم مفهومی این پوستر، که موضوع اصلی آن موسیقی ضربه‌ای بود، ریتم موسیقی را در فرم‌های هندسی و شعاعی گل لوتوس به تصویر کشید.

در پوستر یازدهمین جشن هنر شیراز، شیوا با رنگ بخشیدن به تصویر سرباز هخامنشی با خطوط و نقوشی سیال و مورب، از رنگ‌های نیلی و آبی و سبز به‌سمت رنگ‌های گرم چون نارنجی و قرمز و زرد، دیپلم و مدال دوسالانه‌ی گرافیک برنو را از آن خود کرد⁽²⁾. در اکثر پوسترهای او عنوان اثر به‌صورت دست‌نویس اجرا شده است. به‌عنوان‌‌نمونه در پوستر پنجمین جشن هنر شیراز (۱۳۵۰) و در زمینه‌ی قرمز اثر، به‌جای کاربرد هرگونه تصویر از خوشنویسی فارسی با رنگ درخشان طلایی بهره گرفت. این عنوان دست‌نویس که بخش بزرگی از پوستر را اشغال کرده، آغازی است بر شیوه‌ی رایجی که امروزه در آثار نسل جدید طراحان گرافیک ایران دنبال می‌شود.  در تحلیل پوسترهای قباد شیوا می‌توان گفت که او امضای مشخص خود را دارد و تنوع آثار و شیوه‌ی اجرا، نشان‌دهنده‌ی ذهن خلاق و جست‌وجوگر این هنرمند است. او در طراحی پوستر نمایش «شهر قصه» در سال ۱۳۴۷، بر مرکز بستر سفید کاغذ از تصویر سیلوئت حیوانات ازریخت‌افتاده بهره گرفت، عنوان نمایش را در مستطیلی با حاشیه‌ی منحنی قرار داد و اثری هم‌سو با مفهوم نمایش خلق کرد: تصویرِ موجودات بی‌هویت در  جامه‌های سیاه.

قباد شیوا در شرح چه‌گونگی طراحی پوستر نمایش آثار مکتب سقاخانه، به‌مناسبت افتتاح موزه‌ی هنرهای معاصر تهران در سال ۱۳۵۶ چنین بیان می‌کند: «دلم راضی نمی‌شد چند اثر از نقاشان این مکتب را با حروف در پوستر ترکیب‌بندی کنم، بیش‌تر به خود سقاخانه فکر کردم. بالاخره به‌صورت سه‌بعدی این سقاخانه را خودم ساختم. کلمه‌ی سقاخانه را روی مقوا نوشتم. مجموعه را قاب کردم و از بهمن جلالی خواستم که از این اثر عکس بگیرد. سایر اطلاعات پوستر را در پایین زمینه‌ی مشکی پوستر جا دادم.»

طراحی پوستر «ششمین جشنواره‌ی فیلم‌سازان جوان آسیا و اقیانوس آرام» در سال ۱۳۵۷، تأکیدی دیگر بر ذهن آماده و خلاق اوست. هنرمند بر زمینه‌ی زرد پوستر هم‌چون خورشیدی درخشان، از تصویر یک حلقه‌‌ی فیلم، که فرم اریب نوار آن عدد ۶ را به ذهن متبادر می‌کند، بهره گرفته است. بر صفحه‌ی مدور نوار، رنگین‌کمانی نقش بسته و ابرهای سفید‌ـآبی، حال‌وهوای پوستر را با عنوان آن هم‌سو ساخته است. 

علاوه‌بر موارد یادشده، از طراحی‌ پوسترهای شاخص قباد شیوا در دوران پیش از انقلاب می‌توان به پوستر نمایش «همیشه شاهزاده» اثر گروتوفسکی (۱۳۴۹)، کنسرت فیلیپ آنترومون (۱۳۴۹)، تئاتر سایه‌ی «وایانگ کولیت» از مالزی (۱۳۵۰)، رسیتال پیانو «ماری فرانسوا بوکه» (۱۳۵۰)، نمایش نقاشی‌های شهلا اربابی (۱۳۵۰)، «ارکستر مجلسی رادیو تلویزیون ملی ایران» (۱۳۵۲)، گروه «موسیقی پیشرو» (۱۳۵۲)، کنسرت «گروه سازهای ضربی استراسبورگ» (۱۳۵۳)، «جشنواره‌ی حماسی طوس» (۱۳۵۴)، نمایش «قلندرخونه» اثر ایرج صغیری (۱۳۵۴)، تئاتر «اسکی روی آتش» اثر محمد صالح‌علا (۱۳۵۵)، «رقص کلاسیک هنر» (۱۳۵۵)، «پنجاه سال گرافیک ایران» (۱۳۵۵)، «دومین جشنواره‌ی جهانی (سوپر هشت)» (۱۳۵۵)، طراحی سه پوستر با عناوین «سخنرانی‌هایی درباره‌ی هنر و فرهنگ آفریقای سیاه/ رقص و موسیقی آفریقای سیاه/ سینمای آفریقای سیاه (۱۳۵۶)، تئاتر «خاطرات و کابوس‌های یک جامه‌دار از زندگی و قتل میرزا تقی‌خان فراهانی» به کارگردانی علی رفیعی (۱۳۵۶)، فیلم سینمایی «گزارش» از عباس کیارستمی (۱۳۵۷)، نمایش «حشره‌ها» به کارگردانی مصطفی گل‌آور (۱۳۵۱) و تئاتر «بازی قتل‌عام» به کارگردانی آشوربانی‌پال بابلا (۱۳۵۷) است. 

لازم به ذکر است که قباد شیوا از بانیان تالار ایران (تالار قندریز) و از مدعوان «گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان» بود. او به‌همراه این گروه در نمایش «گنج و گستره ۱» (۱۳۵۴) یک چیدمان از ریسه‌های لامپ را ارائه داد که به آینه‌ای ختم می‌شد. هم‌چنین در نمایش «بال سوییس» (۱۳۵۵) طراحی جلد کاتالوگ و پوستر غرفه‌ی نمایش ایران را بر عهده داشت که هنرمندان گروه آزاد⁽³⁾ در آن به ارائه‌ی آثار خود پرداختند.  

پس از انقلاب اسلامی، با تغییرِ گفتمان‌های جاری در سطح اجتماع، پوسترهای دولتی شیوا نیز به‌سمت نگارگری و قلم‌گیری مینیاتوری، عناصر ادب و عرفان فارسی، نقوش فرش ایرانی و خوشنویسی گرایش یافت. او در طراحی پوستری برای «کنگره‌ی بزرگداشت سعدی» (۱۳۶۳) به‌مناسبت هشتصدمین سالگرد زادروز این شاعر، و در طراحی پوستری برای «کنگره‌ی بین‌المللی بزرگداشت حافظ»، عناصر سنتی و عرفانی هنر ایران، خوشنویسی و نگارگری، گل‌و‌مرغ، گلدان و سرو و شمع را مورد استفاده قرار داد. علاوه‌بر موارد یادشده، پوستر فیلم‌های «آنسوی آتش» کیانوش عیاری (۱۳۶۶)، «سفر غریب» اثر ایرج صغیری (۱۳۶۶)، «کشتی آنجلیکا» به کارگردانی محمد بزرگ‌نیا (۱۳۶۷)، «یار در خانه و...» اثر خسرو سینایی (۱۳۶۷)، «اتوبوس» برای جشنواره‌ی سینمایی خارج از کشور (۱۳۶۷)، پوستر «جشنواره‌ی هنر کردی در جنگ» (۱۳۶۷) و پوستر «آثار برگزیده‌ی هنر جواهر و طلاسازی ایران» در پانزدهمین دوره‌ی نمایش بین‌المللی تهران (۱۳۶۸) از جمله آثار طراحی‌شده توسط هنرمند در دهه‌ی نخست انقلاب است.  

در آثار سال‌های اخیر قباد شیوا ترکیب سنت و مدرنیته آشکار است. در طراحی پوستر هفتمین نمایشگاه «دوسالانه‌ی طراحان گرافیک ایران» در سال ۱۳۸۰، هنرمند مدادی را به نشانه‌ی طراحی گرافیک در مرکز تصویر نشانده است. دو فرشته در دو سوی مداد و در قسمت بالای پوستر در حال اهدای گل به طراحان گرافیک (در شکل نمادین مداد) هستند و عناصر نوشتاری با خط دست‌نویس، شکلی از بال فرشته را تداعی می‌کند. او در پوستری که به‌مناسبت انتشار کتاب «۳۶ روز با صادق هدایت» (۱۳۸۱) خلق کرد، از دو فرم دایره‌ای لکه‌ی قهوه در نقش عینک هدایت و دست‌نوشته‌ای متراکم در قسمت میانی بر زمینه‌ی سفید بهره گرفت که تداعی‌گر سبیل و چهره هدایت است.

از دیگر آثار شاخص قباد شیوا در دو دهه‌ی اخیر می‌توان به طراحی پوستر نمایش نقاشی «حشره‌ها» از بهرام دبیری (۱۳۷۹)، پوستر «مروری بر آثار مسعود عربشاهی» از مجموعه‌ی پوسترهای پیشگامان هنر نوگرای ایران (۱۳۸۰)، پوستر «مجمع بین‌المللی پیوندهای فرهنگی کهن در ایران و غرب آسیا» (۱۳۸۲)، «جشن فرهنگ و هنر کاسپین» (۱۳۸۳)، «نهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران» (۱۳۸۶)، «دومین دوسالانه‌ی مجسمه‌های فضای شهری» (۱۳۸۹)، پوستر نمایش «شن» از کتایون حسین‌زاده (۱۳۹۰)، پوستر «دوسالانه‌ی ملی نقاشی ایران» (۱۳۹۰)، پوستری به‌مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس شورای کتاب کودک با عنوان «پرواز با خورشید» (۱۳۹۲)، پوستر «نخستین جشنواره‌ی پرچم» (۱۳۹۲)، پوستر «بیست‌ویکمین جشنواره‌ی تئاتر کودک و نوجوان» (‍۱۳۹۳)، پوستر چهارمین جشنواره‌ی انجمن هنرمندان خودآموخته‌ی ایران باعنوان «ناگفته» (۱۳۹۶)، پوستر «روز جهانی گرافیک» (۱۳۹۶)، پوستر «بیست‌وچهارمین جشنواره‌ی ملی هنرهای تجسمی جوانان» (۱۳۹۶) و پوستر «هزاره‌ی خیام» (۱۳۹۷) اشاره کرد.  

قباد شیوا پایه‌گذار و برنامه‌ریز اولین دوسالانه‌ی پوستر تهران، عضو منتخب انجمن بين‌المللی طراحان گرافيک (AGI) و عضو منتخب سازمان بين‌المللی دبلیو.ام.اُ.سی (WMOC) در سال ۲۰۱۱ است. هم‌چنین قباد شیوا در طول سال‌ها فعالیت هنری، برنده‌ی جایزه‌ی مسابقه‌ی طراحی پوستر براى سومین جشن هنر شیراز (۱۳۴۸)، مسابقات مختلف در طراحى پوستر براى فستیوال‌هاى هنرى در ایران (۱۳۵۳)، برنده‌ی مدال و دیپلم براى طراحى پوستر از بی‌ینال بین‌المللى گرافیک برنو در چکسلواکى (۱۳۵۷)، برگزیده‌ی پوستر منتخب برای هفتمین دوسالانه‌ی گرافیک ایران (۱۳۸۰) و دیپلم افتخار برای پوستر فلسطین در اولین دوسالانه‌ی بین‌المللی پوستر جهان اسلام (۱۳۸۲) شده است. امروزه آثار هنرمند در موزه‌ی هنرهای مدرن نیویورک (موما)، موزه‌ی هوکایدو در ژاپن، موزه‌ی طراحی گرافیک ایران و مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شود. ثبت مكتب گرافيک با شخصيت ايرانی، برای اولين‌بار در دایره‌المعارف بريتانيكا به نام او صورت گرفت. 

پانوشت: 

1. نقش­‌برجسته‌­ای بر دروازه‌­ی شرقی کاخ صدستون.

2. هنرمند در طراحی این پوستر تحت‌تأثیر پوستری از استاد خود، میلتون گلیزر (1929-2020)، طراح و گرافیست امریکایی بوده است.

3.  مارکو گریگوریان، مرتضی ممیز، غلام‌حسین نامی، سیراک ملکنیان، مسعود عربشاهی، میرعبدالرضا دریابیگی و فرامرز پیلارام هنرمندان این گروه بودند. 

تصویر کاور و اسلایدر:

• صفحه‌ی اینستاگرام قباد شیوا: ghobad.shiva@