حراجی‌های هنری ایران از دیرباز تا اکنون – قسمت دوم

در دنیای هنر معاصر، فروش آثار یکی از ملزومات مهم در روند اقتصادی آن به‌شمار می‌رود. حراج‌خانه‌ها در کنار گالری‌ها، یکی از مهم‌ترین نهادهای اثرگذار در این روند هستند و تأثیرگذاری زیادی در قیمت‌گذاری آثار هنری دارند. حراج‌خانه‌ها در سراسر دنیا عموما با هدف شفاف‌سازی اقتصادی و تبدیل شدن به نوعی «مرجع قیمت» شکل می‌گیرند و خود را این‌گونه تعریف می‌کنند. در قسمت اول این مقاله، به تاریخچه‌ی حراجی‌های هنری در ایران، شکل‌گیری اولیه‌ی آن در دوران پهلوی دوم و سپس گسترش آن در دوران حاضر پرداختیم. در این قسمت نگاهی مختصر به حراجی‌های فعال در کشور و حراجی‌های ایرانی در خارج از کشور خواهیم داشت.

همان‌طور که در قسمت اول ذکر شد، در ایران تا سال‌ها حراج‌خانه به شکل تخصصی وجود نداشته است. در اواخر دهه‌ی ۱۳۸۰ بود که نخستین‌بار چند مزایده‌ی فروش برای آثار هنری در قالب خیریه و موسسه‌های تجاری برگزار شد؛ با این‌حال این دست رویدادهای هنری در آن دوران عمر زیادی به خود ندید. درواقع از دهه‌ی ۱۳۹۰ بود که «نهاد حراج» به شکلی حرفه‌ای‌تر در ایران پایه‌گذاری شد.

حراج‌خانه‌ها (Auction House) یکی از نهادهای اقتصادی دنیای هنر به‌شمار می‌روند که اگرچه هم‌راستا با سیاست گالری‌ها در برخورد با اثر هنری هستند اما تفاوت‌هایی نیز با آن‌ها دارند. این هم‌راستایی به‌صورت یک نگاه کالایی به اثر هنری ظاهر می‌شود. اثر هنری در نظر گالری و حراج‌خانه (البته حراج‌خانه‌های بزرگ و معتبر جهانی به‌جز آثار هنری اقلام دیگری را نیز به‌فروش می‌رسانند) به‌عنوان چیزی برای فروش درنظر گرفته می‌شود. اما از تفاوت‌های اساسی میان این دو نهاد، می‌توان به تشدید «عدم تقارن اطلاعات» توسط گالری‌ها اشاره کرد.

در جهان هنر معاصر، گالری‌ها اطلاعات، آمار و ارقام خرید و فروش خود را معمولا منتشر نمی‌کنند چراکه اساسا خود را یک نهاد عام‌المنفعه‌ی فرهنگی می‌دانند تا بنگاهی اقتصادی! این اتفاق باعث سردرگمی و ابهام در روند اقتصادی بازار هنر می‌شود. هرچند که ممکن است حراج‌خانه‌های کوچک یا بعضی از حراج‌خانه‌های معتبر آمار کاملی از روند فروش خود منتشر نکنند و به عدم تقارن اطلاعات دامن بزنند، اما عموم حراج‌خانه‌ها سعی می‌کنند با انتشار یک آمار کامل، عدم تقارن اطلاعات در بازار هنر را تا حدودی به توازن برسانند. کارکرد این عمل، صرفا به‌صورت حفظ تقارن عمل نمی‌کند؛ درواقع حراج‌خانه‌ها با شفاف‌سازی عملکرد خود، سازوکاری برای گردش اطلاعات به‌وجود می‌آورند و می‌توانند مرجعی برای کارشناسی قیمت باشند و رهبری قیمت بازار هنر را برعهده بگیرند. از این جهت می‌‌توان فهمید که یکی از کارکردهای دیگر حراج‌خانه‌ها می‌تواند ایجاد نوعی بازار انحصاری برای آثار هنری باشد.

همان‌گونه که در قسمت اول ذکر شد، حراج‌خانه به عنوان نهادی مستقل و حرفه‌ای در بازار هنر ایران، تقریبا از سال ۱۳۹۱ با تلاش‌های علیرضا سمیع‌آذر و تأسیس «حراج تهران» شکل گرفت. تا پیش از آن در سال ۱۳۹۰، «نخستین حراج هنرهای تجسمی» توسط گالری شیرین و موسسه‌ی خیریه بهنام دهش‌پور برگزار شد که آغازی برای فروش آثار هنری به شکل حراجی در ایران و مقدمه‌ای برای شروع حراج تهران به‌شمار می‌رفت. حراج تهران اولین دوره‌ی خود را در خرداد ماهِ ۱۳۹۱ با عنوان «حراج هنر مدرن و معاصر ایران» آغاز کرد و تا سال ۱۳۹۴ به‌طور سالیانه به برگزاری رویدادهای فروش پرداخت. از سال ۱۳۹۵ این مجموعه کار خود را با برگزاری دو دوره در هر سال گسترش داد.

حراج تهران به‌عنوان نهادی خصوصی، امروزه تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین حراجی‌های ایرانی شده است. رویکرد این حراج آن‌گونه که خود تعریف می‌کند، معرفی و فروش بهترین نمونه‌های هنر مدرن و معاصر ایرانی است و در این راه علاوه‌بر نام‌های آشنای تاریخ هنر به هنرمندان نوظهور و جوان‌تر نیز توجه می‌کند. سازوکار حراج تهران با اینکه به‌طور کامل مشخص نیست (همان‌طور که سازوکار اکثر حراج‌خانه‌ها در جهان به شکلی واضح معرفی نمی‌شود) اما باتوجه به مسئله‌ای که پیش‌تر ذکر شد، حراج تهران نیز اصل کاری خود را بر شفافیت اطلاعات گذاشته است. اگرچه ممکن است همچنان ابهاماتی در ارزش‌گذاری آثار هنری و نحوه‌ی انحصار بازار هنر توسط این مجموعه مورد بحث باشد. درواقع هرچند تلاش بر این است که حراج تهران به شکلی عملی شبیه به حراج‌خانه باشد اما همچنان نمی‌توان آن را به این عنوان نامید.

با پیشرفت تجارت الکترونیک و پررنگ‌تر شدن فضای مجازی، فرصت‌های جدیدی در دنیای هنر برای مبادلات آثار هنری فراهم شد و خرید آثار هنری به‌صورت آنلاین در سال‌های اخیر بسیار مورد استقبال قرار گرفت. همه‌گیری کرونا نیز در این زمان سبب شد تا حراج‌خانه‌های بزرگی مانند کریستیز، ساتبیز، بونامز، فیلیپس و... بیشتر از قبل به برگزاری حراج‌های آنلاین توجه داشته باشند تا از سهولت و مزیت‌ فروش آنلاین بهره‌‌مند شوند. فروش آنلاین راهکاری برای چرخیدن چرخ اقتصادی بازار هنر در دوران همه‌گیری ویروس کرونا شد. درهمین راستا پلتفرم‌هایی مانند آرت‌نت و آرتسی نیز بیشتر از قبل به برگزاری حراج‌های آنلاین پرداختند و می‌توان گفت امروزه سهم قابل توجهی از بازار هنر مختص به فروش‌های آنلاین است.

حراج تهران نیز پس از دوران پاندمی، تلاش کرد تا از این ظرفیت و بسترِ به‌وجود آمده عقب نماند و هجدهمین دوره‌ی خود را در آذرماه سال ۱۴۰۲ به صورت کاملا آنلاین برگزار کرد. البته ریشه‌ و شروع برگزاری آنلاین حراج هنری را باید بسیار عقب‌تر جست. همان‌طور که در قسمت اول گفته شد، اولین رویداد مزایده و حراجی آنلاین در ایران، توسط گالری سیحون برگزار شد. اما متأسفانه پس از چند دوره کوتاه به کار خود پایان داد. البته این بستر فروش مجازی سال‌ها بعد توسط موسسه‌ی فرهنگی ایوان هنر (آرت‌هال)، که با نام گالری آرتیبیشن شناخته می‌شود جانی دوباره گرفت. 

مجموعه‌ی آرت‌هال از سال ۱۳۹۸ حراجی تحت عنوان «اسمارت آکشن» را راه‌اندازی کرد که شامل دو بخش «آرتیبیشن آکشن» و «زیروآکشن» می‌باشد. اولین دوره‌ی آرتیبیشن آکشن در آبان‌ماه همان سال برگزار شد. در آرتیبیشن آکشن مانند شیوه‌ی سنتی برگزاری حراج‌ها، هر اثر بازه‌ی قیمتی مشخص و اعلام‌شده‌ای دارد و اولین قیمت پیشنهادی از چیزی حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد پایین‌تر از قیمت برآوردشده محاسبه می‌شود و زیر این بازه‌ی قیمتی به فروش نمی‌رسد. معمولا آثاری در این حراج به فروش می‌رسند که قبلا در حراجی‌های معتبر راه‌یافته‌ باشند.

در زیروآکشن همان‌طور که از نام آن پیداست، آثار با «پایه‌ی قیمت صفر» و از میان آثار هنرمندانی که قبلا در حراجی‌های معتبر شرکت کرده‌اند انتخاب و به حراج گذاشته می‌شوند. اولین مزایده‌ی زیروآکشن در اردیبهشت ۱۴۰۱ برگزار شد. زیروآکشن‌ها از لحاظ تنوعِ آثار، گوناگونی بیشتری دارند و به‌نسبت حراج تهران که تمرکز خود را بر هنر مدرن و معاصر گذاشته است، به انواع هنرها در برهه‌های زمانی مختلف و نام‌های ناآشناتر توجه می‌کند. رویدادهایی که تا به امروز در زیروآکشن برگزار شده‌است عبارت‌اند از: هنر مدرن و معاصر، مجسمه، هنرهای زیبا و هنرهای تزئینی، خوشنویسی قاجار و آثار قدما، نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت‌ شیشه، چاپ‌دستی، نگارگری، هنرمندان خودآموخته و عکاسی.

هم‌زمان با حراجی‌های مجموعه‌ی آرت‌هال، بنیاد لاجوردی با همراهی و مدیریت فریدون آو، در سال ۱۳۹۸ یک نمایشگاه-حراجی با نام «صندوق اضطراری هنرمندان»، با همکاری آرت‌مارت (پلتفرم هنرهای تجسمی فروشگاه اینترنتی آستین) و بنیاد پژمان تأسیس کرد و اولین رویداد آن در تابستان همان سال برگزار شد. به‌دلیل همه‌گیری ویروس کووید در سال بعد، دوره‌ی بعدی آن نیز به‌شکل مجازی به اجرا درآمد و در آغاز شکل‌گیری به بستر فروش آنلاین وارد شد. عواید حاصل از فروش آثار، به کلی صرف هزینه‌ی درمان هنرمندانی شد که به ویروس کرونا مبتلا شده بودند و یا به‌دلیل شرایط رکود اقتصادی، در پرداخت هزینه‌های مسکن خود مشکل داشتند. درواقع بنیاد لاجوردی و صندوق اضطراری هنرمندان، یک حراج‌خانه یا یک رویداد حراج به شکل تخصصی نیستند و هدف از برگزاری آن کمک به هنرمندان کم‌بضاعت و امور خیرخواهانه می‌باشد و این هدف به‌واسطه‌ی برگزاری مزایده به‌صورت یک حراجی و با فروش آثار هنری انجام می‌شود.

حراج «آرت‌وایز» که می‌توان گفت تنها حراج شناخته‌شده‌ی ایرانی در خارج از کشور است، به‌عنوان بخشی از مجموعه‌ی گالری سحر بلوکی در کانادا فعالیت می‌کند. این حراج به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود و فعالیت خود را در آذرماه سال ۱۴۰۲ شروع کرده است. آثاری که در این حراج به مزایده گذاشته می‌شوند، معمولا متعلق به هنرمندانی است که قبلا با گالری سحر بلوکی همکاری داشته‌اند و یا از مجموعه‌ی شخصی این گالری انتخاب شده‌اند. از این جهت حراج آرت‌وایز تا به امروز امکان ثبت‌نام و شرکت‌ دادن آثار در مزایده‌ی خود از طریق افراد، مجموعه‌داران و هنرمندان مختلف را ایجاد نکرده است و به‌شکلی خصوصی و بسیار محدود به برگزاری حراج می‌پردازد. در این حراج، آثار اغلب طی یک بازه‌ی میانگین ۵ تا ۱۰ روزه به‌صورت آنلاین به‌فروش گذاشته می‌شوند.
 

تصویر کاور و اسلاید:

• darz.art

منبع:

• مریدی، محمدرضا. (۱۳۹۵). اقتصاد هنر ایران (مجموعه مقالات). تهران: انتشارات آثار هنری فرهنگستان هنر 
• lajevardifoundation.com