حراجی‌های هنری ایران از دیرباز تا اکنون ـ قسمت اول

بازار هنری ایران در جایگاهی قرار گرفته است که می‌تواند با اتکا به آمار و ارقام فروش خود، ادعای وجود یک بازار مستقل را داشته باشد و خود را درمیان دیگر بازارهای هنری، مهم جلوه دهد. این امر در وهله‌ی اول با رونق گرفتن و گسترش گالری‌ها در نمایش آثار هنرمندان ایرانی، چه در داخل ایران و چه با شرکت در آرت‌فرهای بین‌المللی میسر گشت. در وهله‌ی دوم با توجهِ حراج‌های معتبر جهانی به آثار هنر مدرن و معاصر ایران و خاورمیانه، به گسترش بازار آثار هنر تجسمی ایران منجر شد. این رونق با‌این‌که کمی دیر اتفاق افتاد و از همه مهم‌تر زمان زیادی برد تا آثار مدرن و معاصر ایرانی به بازارهای جهانی ورود پیدا کنند، اما امروزه شاهد حضور حراجی‌های مختلفی در بازار داخلی ایران هستیم که خود تعاملات خوبی با بازارهای جهانی برقرار کرده‌اند. در این یادداشت به تاریخچه‌ی فروش آثار هنری در مزایده یا حراجی‌ها نگاهی می‌اندازیم و به معرفی اجمالی حراج‌های فعال حال‌حاضر در ایران می‌پردازیم.
حراج (Auction) از سالیان دور در تاریخ بشر، به‌عنوان شکلی از معامله در بازارهای گسترده و معمولا برای اقلام ارزشمندی اعم‌از املاک، عتیقه‌جات و جواهرات تا هنرهای تجسمی انجام پذیرفته است؛ نوعی از فروش که متقاضیان برای تصاحب کالای به‌فروش گذاشته شده، با پیشنهاد و تغییر قیمت درمقابل معامله با قیمت ثابت (Fixed Price Trade)، باهم رقابت می‌کنند. اولین نشانه‌های وجود این نوع فروش، در دوران امپراطوری روم باستان ثبت شده است. اما شکل‌گیری اولین حراجی‌ها به صورت تخصصی و استفاده‌ی فراگیر از آن، در قرن هفدهم میلادی به شکلی کاملا ابتدایی کلید خورد.
اولین خانه‌ی حراجی که در اروپا شروع به‌کار کرد حراج‌خانه‌ی استکهلم در سوئد بود که به‌عنوان قدیمی‌ترین حراج‌خانه‌ی دنیا شناخته می‌شود. در قرن هجدهم، با تاسیس حراج‌خانه‌های کریستیز (Christie’s) و ساتبیز (Sotheby’s)، سنگ‌بنای جدی‌ترشدن این نوع معامله در دنیای غرب گذاشته شد. از آن زمان تا امروز نهادهای تخصصی، حراج را به‌شکل جدی سیستماتیک کرده‌اند؛ به‌صورتی‌که حراج به یکی از متداول‌ترین و رایج‌ترین قالب‌های فروش اقلام، به‌خصوص آثار هنری تبدیل شده است.
منابع و شواهد دقیقی از وجود حراج در ایران وجود ندارد و دراین‌زمینه مطالعه و پژوهش دقیقی صورت نگرفته است. تنها چیزی که می‌توان به آن استناد کرد، اشاره به نوعی از فروش و معامله به‌صورت مزایده، در متون کهن و قدیمی است. اصطلاح رایج در این متون برای اشاره به مزایده، «هل من یزید» (آیا کسی هست که بر قیمت بیفزاید) بود. «رساله‌ی قُشریه که در قرن پنجم نوشته شده، در چند بخش به من یزید اشاره کرده است» (باغبان ماهر و بشیری‌پور، ۱۴۰۳: ۱۰). علاوه‌بر این رساله، محمد غزالی در «کیمیای سعادت» نیز، در رکن معاملات مسلمانی به مزایده اشاره کرده است. یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌ها برای فروش به‌شکل مزایده، توسط دولت، در حکومت ایل‌خانیان مورد اشاره قرار گرفته است. «در این دوره، حکومت مازاد مالیاتی که به‌صورت کالا می‌گرفت را به مزایده می‌گذاشت و اغلب قیمت بسیار گرانی برای آن تعیین می‌کرد و کسبه را به خریدش به قیمت گزاف وادار می‌نمود» (همان، ۱۴۰۳: ۱۱). 
حراج در زبان فارسی معنای فروش ویژه و همراه با تخفیف را در ذهن متبادر می‌سازد. درواقع آن‌چیزی که در غرب به‌عنوان حراج (واژه‌ی لاتین آن آکشن است) شناخته می‌شود، منطبق‌بر دو شکل «مزایده» (حراج صعودی) و «مناقصه» (حراج نزولی) است و برمبنای رقابت درجهت پیشنهاد قیمت بالاتر یا پایین‌تر اجرا می‌شود. معمولا در فروش آثار هنری به این شکل، از واژه‌ی حراج استفاده می‌شود که در زبان فارسی معنای دیگری دارد.
همان‌طورکه نمی‌توان تاریخ منسجمی برای شکل‌گیری حراج (یا هرنوع شکل از این نوع فروش) در ایران پیدا کرد، در زمینه‌ی فروش آثار هنری نیز به‌همین‌ترتیب خواهد بود. خریدوفروش آثار هنری در ایران، به‌خصوص به‌شکل حراج قدمت زیادی ندارد. در واقع اولین شکل‌های این ساختار را باید در توجهِ بازار هنر غرب به هنر ایرانی یافت.  در داخل، نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی از شکل‌گیری چنین حراجی پیدا نمود، اما شواهدی از فروش آثار هنری باستانی و سنتی ایران در اروپا از دوران حکومت قاجاریه یافت شده است.
گفته می‌شود ژول ریشار (Jules Richard)(معروف‌به میرزا رضا خان: مترجم دربار، اولین معلم زبان فرانسه در ایران و هم‌چنین اولین فردی که در ایران به روش داگرئوتایپ عکاسی کرده است) چند مجموعه از صنایع دستی و نسخ خطی قدیمی را با خود به اروپا برد و در هتل دوروت (Drouot) به‌فروش رساند. این اولین مواجهه‌ی اروپا با آثار هنری ایرانی به شکلی بازارگونه بوده است. پس از دوره‌ی غارت و خروج هزاران اثر باستانی از ایران و فروش آن به موزه‌های جهانی، محققان و باستان‌شناسان زیادی از جمله آرتور پوپ (Arthur Pope)، ارنست هرتسفلد (Ernst Herzfeld)، آندره گدار (André Godard)، ریچارد اتینگهاوزن (Richard Ettinghausen) و دیگران، با تحقیق درباره‌ی تاریخ و آثار باستانی، باعث شناساندن ایران به جهانیان و معرفی هنر آن شدند.
باید اولین جرقه‌ها یا حداقل زمینه‌های شکل‌گیری حراج در هنرهای تجسمی ایران را در دوره‌ی پهلوی دوم دنبال کرد. تا پیش از دهه‌ی ۱۳۴۰، هنرمندان در ایران به‌دلیل اعتقادشان نسبت‌به ماهیت مقدس هنر، رغبت و علاقه‌ای به فروش آثار خود نداشتند. به‌همین‌دلیل پس‌از ظهور نسل جدید در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، کورسویی از این‌گونه تحرکات به‌صورتی تازه و نوپا در ایران شکل گرفت. هرچند حراج‌خانه‌‌ای به‌طور تخصصی آغاز به‌کار نکرد، اما اولین گالری‌ها و نمایشگاه‌هایی که فروش آثار هنری در آن‌جا انجام می‌شد، برپا شدند. رویدادها و جشنواره‌هایی هم‌چون جشن هنر شیراز، زمینه‌ای شد تا هنر مدرن و آثار نسل جدید هنرمندان دیده شود. در منابع تاریخ هنر ایران اطلاعاتی مبنی‌بر وجود حراج‌خانه‌ی رسمی دیده نمی‌شود. فقط چندین خبر در روزنامه‌ها، در دهه‌ی ۱۳۵۰ صرفا به وجود حراجی آثار هنری در تهران اشاره دارد.

می‌توان گفت اولین فروش آثار هنری به‌شکل «آکشن» در ایران، در دهه‌ی ۱۳۹۰ رخ داد. قبل از آن، در دهه‌ی ۱۳۸۰ با رونق گرفتن بازار هنرهای تجسمی، افزایش گالری‌های خصوصی (عموما در تهران) و تأسیس دفاتر منطقه‌ای حراج‌های معتبر جهانی در دبی و دوحه، ابتدا آثار ایرانی مورد‌توجه حراج‌خانه‌های بین‌المللی و شعبه‌های خاورمیانه‌ی آن‌ها قرار گرفت. بنابراین اولین مواجهه‌ی هنر معاصر ایران با حراج‌ها، در خارج از ایران رقم خورد. اولین حضور هنر معاصر ایران در بازارهای بزرگ جهانی به‌طورمشخص در تاریخ ۳ خرداد ۱۳۸۵، در اولین حراج کریستیز در شعبه‌ی دبی، با فروش اثری از فرهاد مشیری صورت گرفت و تغییرات وسیعی در بازار داخلی هنرهای تجسمی ایران اتفاق افتاد. طولی نکشید که باقی هنرمندان ایرانی نیز توانستند آثار خود را در این رقابت‌ها در معرض نمایش و فروش بگذارند. هم‌زمان در داخل ایران، «چند حراج خصوصی به‌صورت غیررسمی برگزار شد؛ اما اولین حراج رسمی آثار هنری در سال ۱۳۹۰ توسط موسسه‌ی خیریه بهنام دهش‌پور با هم‌کاری گالری شیرین برگزار شد. فروش خوب این حراج، نوید موفقیت رویدادهایی از این دست را در بازار هنر ایران می‌داد.» (همان، ۱۴۰۳: ۱۳)
مهم‌ترین اتفاق در زمینه‌ی حراج هنرهای تجسمی در ایران یک سال بعد، یعنی سال ۱۳۹۱، با راه‌اندازی حراج تهران توسط دکتر علی‌رضا سمیع‌آذر رقم خورد. اولین دوره‌ی آن به آثار هنر مدرن و معاصر ایران اختصاص داشت. حراج تهران تاکنون ۲۰ دوره حراجی، در سه زمینه‌ی کلاسیک، مدرن و معاصر برگزار کرده است. بعد از این اتفاق که می‌توان از آن به‌عنوان نقطه‌ی‌عطف یاد نمود، مؤسسه‌ی خیریه‌ی «رعد» در سال ۱۳۹۲، با هم‌کاری چند گالری برای چند دوره به فروش آثار هنری به‌شکل حراج پرداخت. در سال ۱۳۹۳، «حراج ملی» آغاز به‌کار کرد. تمرکز این نهاد بر آثار هنرهای سنتی، فرش و صنایع دستی است و با اینکه هنوز فعال است اما زمان‌بندی مشخصی برای برگزاری هر دوره ندارد. در سال ۱۳۹۵ گالری ترانه باران حراجی خصوصی خود را با تمرکز بر آثار خوش‌نویسی و نقاشی‌خط آغاز کرد، اما پس از چند دوره فعالیت آن متوقف شد.
در آذرماه سال ۱۳۹۱، اولین حراج هنری آنلاین توسط گالری سیحون برگزار شد. این رویداد شروعی بر پیش‌رفت بستر مجازی فروش آثار هنری شد. از سال ۱۳۹۸ مؤسسه‌ی فرهنگی ایوان هنر، که در فضای تجسمی با عنوان گالری آرتیبیشن شناخته می‌شود، باتکیه‌بر فضای مجازی، شروع به برگزاری حراج‌های آنلاین در زمینه‌ی هنر مدرن و معاصر کرد که می‌توان آن را به‌عنوان نقطه‌‌ی‌عطفی در گسترش بستر آنلاین خریدوفروش آثار هنری برشمرد. در سال ۱۴۰۰ حراج رُخ‌سَت به‌عنوان اولین حراج رسمی خارج از شهر تهران، با تمرکز بر آثار کلاسیک در اصفهان برگزار شد.
در نهایت باید به گستره‌ی بازاری که امروزه تا این حد پیش‌ رفته اشاره کرد. بازار هنرهای تجسمی معاصر ایران، هم‌چون روند تاریخی‌اش، خیلی دیر پا به عرصه‌ی بین‌المللی گذاشت. ازآن‌جاکه پایه‌های اساسی پژوهش‌های ایران‌شناسی و تاریخ هنر ایران توسط محققان و باستان‌شناسان غربی پایه‌گذاری شده است، مواجهه‌ی بازارهای جهانی با هنر ایران توسط همین محققان و بر اثر فروش این آثار در آن بازارها اتفاق افتاده است. ایرانیان تا سال‌ها حتی سازوکاری برای ورود این آثار به خارج از مرزها نداشتند. اولین اشکال بازاری و اقتصادی هنر در ایران، در دور‌ه‌ی پهلوی دوم شکل گرفت. بااین‌که این روند آغازی بر رونق اقتصادی هنر در داخل را نوید می‌داد، اما درنهایت زمان زیادی برد که این نوع فعالیت اقتصادی جای خود را در داخل ایران پیدا کند. هم‌زمان با مطرح‌شدن هنر معاصر ایران در بازارهای جهانی، سعی شد در قالب فعالیت‌های خیریه و اقتصادی دیگر (نه فروش آثار هنری به‌عنوان حراجی هنر) آثار هنری نیز به‌شکل حراج فروخته شود. اما با راه‌اندازی حراج تهران در سال ۱۳۹۱ بود که بستری تخصصی برای فروش آثار هنری به‌شکل حراجی (آکشن) ایجاد شد. این بستر نوپا تا همین امروز ادامه دارد و حتی باعث شکل‌گیری حراج‌های دیگری نیز شده است. بااین‌که هم‌چنان انتقاداتی مبنی‌بر مشخص نبودن سازوکار مالی و روند فروش آثار مطرح می‌شود، اما بازار حراجی‌های هنری ایران بسترهای مناسبی برای گسترش اقتصاد هنر ایجاد کرده است.

منبع:

• باغبان ماهر، سجاد و بشیری‌پور، منصوره. (۱۴۰۲). هل من یزید؟ تاریخچه، سازوکار و نقش حراج‌های هنری. ویراستار: مونا شهریاری. تهران: انتشارات آوام سرا

تصویر کاور و اسلایدر:

• artchart.net