آثار هنری در مجموعه‌های دائمی موزه‌ها ـ بخش اول

مجموعه‌های دائمی موزه‌ها، آرشیوی از آثار هنری هستند که به‌طور مستمر در معرض دید عموم قرار می‌گیرند. آثاری که در این گروه قرار می‌گیرند تنوع زیادی دارند و مدیوم‌های مختلفی را از جمله نقاشی، عکاسی، مجسمه و... دربرمی‌گیرند. این آثار به گونه‌ای انتخاب می‌شوند که بازدیدکنندگان را به تفکر و گفت‌وگو وادارند و امکان مطالعه‌ی تاریخ هنر در دوره‌های خاص یا فرهنگ‌های مختلف را فراهم کنند. مخاطب با دیدن آثار منتخب متوجه تغییرات سبک، بیان‌گری و چگونگی محتوای هر دوره و هر هنرمند می‌شود؛ این عامل باعث شده که موزه‌ها برنامه‌ی مشخصی برای تحقیق و آموزش عمومی در نظر بگیرند و از خلال نمایش آثار به هدف خود در راستای آموزش برسند. از طرفی، مجموعه‌های دائمی در هر موزه نشان‌دهنده‌ی سلیقه و ارزش‌های آن موزه است که به عوامل زیادی، مانند توجه موزه به سبک یا دوره‌ی تاریخی مشخص بستگی دارد.

در ادامه‌ی این متن برای آشنایی بیش‌تر با این بخش از موزه‌ها به بررسی چگونگی سازوکار جمع‌آوری و انتخاب آثار مجموعه‌های دائمی می‌پردازیم. این متن برای سهولت بیش‌تر خوانندگان در دو بخش ارائه شده‌ است. بعد از نگاهی کلی به کالبد مجموعه‌های دائمی، در بخش دوم، به آثار هنرمندان ایرانی در این مجموعه‌ها نگاهی خواهیم داشت.

علت خرید آثار هنری توسط موزه‌ها  

موزه‌ها به دلایل متعددی اقدام به خرید آثار هنری می‌کنند و این دلایل عمدتاً به اهداف آموزشی و فرهنگی، و تلاش برای حفظ و ترویج میراث هنری و فرهنگی بستگی دارد.

یکی از اصلی‌ترین اهداف این نهادهای فرهنگی‌‌ ـ‌ هنری، حفظ آثار هنری برای نسل‌های آینده است. موزه‌ها با خریداری آثار هنری از هنرمندان، مجموعه‌داران یا حراجی‌ها، این میراث را از خطر از بین رفتن، آسیب، یا پراکندگی در بازارهای خصوصی حفظ می‌کنند و آن‌ها را در شرایطی امن و مناسب نگه‌داری می‌کنند.

از سوی دیگر، موزه‌ها به دنبال تکمیل مجموعه‌های خود و ایجاد تنوع در آثار هنری هستند. خرید آثار هنری به موزه‌ها این امکان را می‌دهد که مجموعه‌ای از انواع سبک‌ها، دوره‌های تاریخی، فرهنگ‌ها و ژانرهای مختلف داشته باشند و به بازدیدکنندگان چشم‌انداز جامع‌تری از تاریخ هنر و فرهنگ ارائه دهند. افزون بر این، یکی از تأثیرگذارترین مراکز آموزشی و پژوهشی موزه‌ها هستند؛ آثار هنری می‌توانند به عنوان منابع آموزشی برای بازدیدکنندگان، دانشجویان و پژوهشگران مورد استفاده قرار گیرند. خرید آثار جدید، موزه‌ها را قادر می‌سازد تا برنامه‌های آموزشی و پژوهشی متنوع‌تری برگزار کنند و عموم مردم را با جنبه‌های جدیدی از هنر و فرهنگ آشنا سازند.

خرید آثار هنری، به‌ویژه از هنرمندان معاصر، نشان‌دهنده‌ی حمایت موزه از فعالیت‌های هنری و ترویج هنر معاصر است. موزه‌ها با خرید آثار هنرمندان زنده، از حرفه‌ی هنری آن‌ها حمایت می‌کنند و جامعه‌ی هنری را رونق می‌بخشند؛ این کار می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای تولید آثار جدید باشد. علاوه‌ بر این، موزه‌ها برای ایجاد تنوع و تازه کردن مجموعه‌های خود، آثار هنری جدیدی می‌خرند تا بازدیدکنندگان بیش‌تری را جذب کرده و تجربه‌ی بهتری برای آن‌ها ایجاد کنند. اضافه شدن یک اثر جدید و معروف می‌تواند به ارتقاء جایگاه موزه کمک کند.

گاهی موزه‌ها برای نمایش‌های موقت یا نمایش‌هایی با موضوعات خاص، به تعدادی اثر نیاز دارند که با خرید آن‌ها می‌توان مجموعه‌ی کاملی را برای نمایش آماده کرد. این امر به موزه‌ها اجازه می‌دهد که نمایش‌های مدنظرشان را برگزار کنند. نمونه‌ی بارز این مورد را می‌توانیم در موزه‌ی هنرهای معاصر تهران دنبال کنیم؛ در این موزه باتوجه به موضوع هر نمایش، آثاری از گنجینه‌ی دائمی آن به نمایش گذاشته می‌شود. ممکن است موزه‌ها در مجموعه‌های خود با کمبودهایی مواجه باشند و آثاری که نمایان‌گر سبک‌ها، دوره‌ها، یا فرهنگ‌های خاصی هستند را نداشته باشند. خرید آثار هنری کمک می‌کند تا این شکاف‌ها را پر کنند و مجموعه‌ای کامل‌تر و متنوع‌تر ارائه دهند.

ملاک انتخاب آثار هنری در مجموعه‌های دائمی

انتخاب آثار هنری برای مجموعه‌های دائمی موزه‌ها بر اساس معیارهای دقیق و متنوعی انجام می‌شود. موزه‌ها معمولاً آثاری را انتخاب می‌کنند که دارای اهمیت تاریخی یا فرهنگی ویژه‌ای باشند. این آثار می‌توانند نمایان‌گر دوره‌های مهم تاریخی، تحولات هنری، یا نمادهای فرهنگی خاصی باشند و ارزش و جایگاه آن‌ها را برای بازدیدکنندگان و پژوهشگران مشخص کنند.

از عوامل کلیدی دیگر در انتخاب آثار هنری، اصالت و نادر بودن آن‌ها است؛ آثاری که توسط هنرمندان نام‌دار خلق شده‌اند یا نمونه‌های نادری که مربوط به یک سبک یا تکنیک هنری خاص هستند، احتمال زیادی برای قرار گرفتن در مجموعه‌های دائمی را دارند. همچنین، کیفیت هنری و تکنیکی اثر نیز اهمیت بالایی در انتخاب آن توسط موزه‌ها دارد. آثار برجسته‌ای که از نظر تکنیک، زیبایی‌شناسی و مهارت‌های اجرایی در سطح بالایی قرار دارند، احتمال بیش‌تری برای انتخاب شدن دارند. موزه‌ها تمایل دارند آثاری را در مجموعه‌های خود داشته باشند که نمونه‌ای از اوج هنر و مهارت در یک دوره یا سبک خاص باشند.

علاوه‌ بر این، موزه‌ها معمولاً بر اساس حوزه‌ی تخصصی خود آثار را انتخاب می‌کنند. به‌عنوان مثال، موزه‌های هنر مدرن به آثار معاصر علاقه دارند، در حالی که موزه‌های تاریخی ممکن است بر آثار باستانی تمرکز داشته باشند. اثر هنری باید با هویت و مأموریت اصلی موزه پیوند داشته باشد تا در مجموعه‌ی دائمی آن قرار گیرد.

از طرفی برخی آثار هنری به دلیل آسیب‌پذیری یا شرایط خاص نگه‌داری به مجموعه‌های دائمی وارد نمی‌شوند. موزه‌ها بررسی می‌کنند که آیا توانایی حفاظت و نگهداری طولانی‌مدت از اثر هنری وجود دارد یا خیر؛ اگر نگه‌داری آن پرهزینه یا پیچیده باشد، ممکن است در اولویت قرار نگیرند. توان مالی موزه نیز بر انتخاب آثار تأثیرگذار است. خرید و نگهداری آثار هنری، به‌ویژه آثار برجسته و کم‌یاب، هزینه‌بر است. موزه‌ها باید با توجه به بودجه‌ی خود به خرید آثار اقدام کنند. منابع مالی آن‌ها معمولاً از طریق کمک‌های اهداکنندگان، بودجه‌های دولتی یا فروش بلیت تأمین می‌شود.

نکته‌ی قابل توجه دیگر، در اولویت بودن آثاری است که برای اهداف آموزشی و پژوهشی مفید باشند. این آثار هنری می‌توانند دانشجویان، پژوهشگران و عموم مردم را با مفاهیم تاریخی، هنری و فرهنگی مهم آشنا کنند و فرصت‌های آموزشی مناسبی فراهم آورند. بسیاری از آثار هنری در دست مجموعه‌داران خصوصی قرار دارند و امکان بازدید آن‌ها برای عموم میسر نیست؛ بنابراین موزه‌ها با خریداری این آثار می‌توانند آن‌ها را به‌صورت عمومی به نمایش بگذارند و به همه‌ی اقشار جامعه امکان بازدید و بهره‌برداری از این آثار را بدهند.

مسئولین در جریان خرید آثار

خرید آثار هنری یک فرآیند چندمرحله‌ای و پیچیده است که با همکاری افراد متخصص و بررسی‌های دقیق انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که آثار انتخاب‌شده با اهداف موزه هم‌خوانی دارند. هیئت امنای موزه که اعضای آن اغلب افراد برجسته، حامیان مالی، و افراد متخصص در زمینه‌های مرتبط هستند، نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مالی موزه، از جمله خرید آثار هنری دارند. این افراد معمولاً سیاست‌ها و بودجه‌ی کلی را تعیین کرده و در مواردی که نیاز به تأیید نهایی باشد، تصمیم‌گیری می‌کنند.

مدیر موزه که به عنوان رهبر اصلی سازمان شناخته می‌شود، نقش مهمی در راهبرد و نظارت خرید آثار دارد. مدیر به همراه دیگر مسئولین موزه، تصمیمات راهبردی درباره‌ی نوع و جهت‌گیری کلی آثار موجود در مجموعه را تعیین می‌کنند و در انتخاب آثار و خرید آن‌ها نقش مهمی دارند. کیوریتورها یا مسئولین مجموعه‌ها نیز افرادی متخصص در زمینه‌ی هنر، تاریخ هنر، و حوزه‌ی تخصصی موزه هستند. این افراد تحقیق و ارزیابی‌های دقیقی روی آثار درنظر گرفته‌شده انجام می‌دهند و پیشنهاد خرید هر اثر را با توجه به ارزش‌های هنری و فرهنگی آن به مدیران ارائه می‌کنند. این افراد معمولاً در انتخاب و خرید آثار هنری، نقش اصلی و کارشناسانه را بر عهده دارند.

بسیاری از موزه‌ها در مقیاسی کلی‌تر، دارای بخشی به نام «کمیته‌ی خرید» هستند که اعضای آن شامل کیوریتورها، مدیر موزه، و بعضاً اعضای هیئت امنای موزه است. این کمیته به‌طور خاص مسئول بررسی و تأیید خرید آثار هنری است و تصمیم می‌گیرد که آیا یک اثر خاص با اهداف موزه سازگار است یا خیر. موزه‌ها همچنین گاه از کارشناسان خارجی و پژوهشگران برای ارزیابی آثار هنری کمک می‌گیرند. این مشاوران در ارزیابی اصالت، کیفیت و ارزش هنری و تاریخی آثار پیشنهادی کمک می‌کنند تا موزه از صحت خرید خود مطمئن باشد. در مواردی نیز برخی آثار هنری از طریق اهدا یا با کمک مالی افراد و سازمان‌های حامی خریداری می‌شوند. در این شرایط، اهداکنندگان یا حامیان مالی می‌توانند تأثیرگذار باشند، هرچند که تصمیم نهایی همچنان توسط هیئت امناء و کیوریتورها اتخاذ می‌شود.

اصول خریداری آثار برای موزه‌ها

آثار هنری در مجموعه‌های دائمی موزه‌ها به روش‌های مختلفی خریداری و جمع‌آوری می‌شوند؛ منابع تأمین این آثار متنوع هستند. موزه‌ها گاهی آثار هنری را مستقیماً از هنرمندان خریداری می‌کنند. در این روش، مسئولان موزه، به‌ویژه کیوریتورها، با هنرمندان همکاری کرده و آثار آن‌ها را که با موضوعات و اهداف موزه هم‌خوانی دارند، به مجموعه اضافه می‌کنند. در موارد دیگری ممکن است موزه‌ها آثار را از گالری‌ها خریداری کنند. گالری‌ها به‌طور منظم آثار هنرمندان مختلف را به نمایش می‌گذارند و موزه‌ها می‌توانند از این طریق به آثار دسترسی پیدا کرده و امکان خرید آن‌ها را داشته باشند. این روش به موزه‌ها فرصت بررسی آثار متنوع را می‌دهد تا بتوانند بهترین انتخاب را داشته باشند.

بسیاری از حراجی‌های معتبر مانند حراج کریستیز، حراج ساتبیز، و حراج فیلیپس نیز از جمله منابع مهم برای خرید آثار هنری موزه‌ها هستند. در این حراجی‌ها، آثار برجسته‌ای از هنرمندان مشهور و حتی آثار قدیمی و کم‌یاب عرضه می‌شود. موزه‌ها می‌توانند در این حراجی‌ها شرکت کرده و آثار موردنظر را خریداری کنند.

علاوه‌بر این، بسیاری از آثار هنری موجود در موزه‌ها از طریق اهدای افراد، خانواده‌ها، و مجموعه‌داران به موزه‌ها راه پیدا می‌کنند. این افراد ممکن است بخواهند آثارشان به صورت دائمی در یک موزه نگهداری شود و در دسترس عموم قرار گیرد. گاهی این آثار از طریق وصیت‌نامه و یا به‌صورت رسمی به موزه‌ها اهدا می‌شوند که یکی از راه‌های مهم جمع‌آوری آثار است. همچنین برخی موزه‌ها از کمک‌های مالی دولت، سازمان‌های فرهنگی، و بنیادهای خیریه برای خرید آثار هنری بهره می‌برند. این کمک‌ها معمولاً با هدف حفظ و نگهداری میراث فرهنگی و هنری جامعه صورت می‌گیرد و به موزه‌ها این امکان را می‌دهد تا آثار ارزشمند را خریداری کنند. در برخی موارد، موزه‌ها آثار هنری را با یک‌دیگر مبادله می‌کنند؛ برای مثال اگر یک موزه دارای آثار مشابهی باشد که با اهداف آن سازگاری کم‌تری دارد، ممکن است اثری را با موزه‌ی دیگری که نیاز بیش‌تری به آن دارد مبادله کند. این مبادله‌ها با رضایت دو طرف و برای تقویت مجموعه‌ها انجام می‌شود.

در برخی موارد خاص نیز موزه‌ها به‌ویژه موزه‌های هنر معاصر، آثار هنری را به صورت سفارشی از هنرمندان تهیه می‌کنند. در این روش، موزه موضوع خاصی را به هنرمند پیشنهاد می‌دهد و اثر هنری جدیدی خلق می‌شود تا به مجموعه دائمی اضافه ‌شود.

فروش آثار هنری در مجموعه‌های دائمی موزه‌ها

به‌عنوان آخرین نکته باید توجه داشت که به‌طور کلی، آثار مشهور موجود در موزه‌ها معمولاً برای فروش نیستند. موزه‌ها آثار هنری را با هدف حفظ و نمایش عمومی، آموزش و نگهداری، خریداری می‌کنند نه برای فروش و سود. با این حال، چند نکته در رابطه با‌ موضوع فروش آثار در موزه وجود دارد:

_ بیش‌تر نقاشی‌های برجسته در موزه‌ها جزو مجموعه‌های دائمی هستند و به‌عنوان آثاری غیرقابل جایگزینی و اساسی برای مأموریت موزه محسوب می‌شوند. موزه‌ها به ندرت این آثار را می‌فروشند، به‌ویژه اگر آن‌ها از طریق اهدا یا وصیت‌نامه به دست آمده باشند که اغلب شامل شروطی برای جلوگیری از فروش مجدد هستند.

ـ برخی موزه‌ها گاهی اوقات آثار خاصی را از مجموعه‌ی خود حذف می‌کنند، که به معنی خارج کردن آن‌ها از مجموعه است؛ گاه به‌منظور جمع‌آوری بودجه یا ایجاد فضای کافی برای آثار جدید. این ‌کار تحت رهنمودهای اخلاقی سخت‌گیرانه‌ای انجام می‌شود و معمولاً برای آثار کمتر شناخته‌شده به‌کار می‌رود و نه شاهکارهای معروف. البته موارد استثنایی نیز در این زمینه وجود داشته است. باید توجه داشت که هیئت‌مدیره‌ها و انجمن‌های موزه‌ها، مانند اتحادیه موزه‌های آمریکا و شورای بین‌المللی موزه‌ها، رهنمودهایی دارند که فروش آثار هنری از مجموعه را، مگر برای اهدافی که مستقیماً به نفع خصص و هویت فرهنگی موزه باشد (مانند ارتقای مجموعه)، توصیه نمی‌کنند. هنگامی که موزه‌ها اقدام به فروش آثار می‌کنند، واکنش افکار عمومی و مخالفت اهداکنندگان می‌تواند شدید باشد، زیرا مردم اغلب نسبت به این گنجینه‌های فرهنگی احساس مالکیت دارند. البته در این میان استثنائاتی وجود دارد. بعضی از موزه‌های خصوصی یا گالری‌های کوچک که بدون بودجه‌ی عمومی فعالیت می‌کنند ممکن است برخی از آثار را بفروشند اما حتی در این موارد، معمولاً آثار برجسته و تاریخی قابل فروش نیستند.

ـ آثار بسیاری از هنرمندان مدرن ایرانی از دهه‌ی ۱۳۳۰ شمسی وارد موزه‌ها و گالری‌های جهانی شد و در دهه‌های بعد با موج هنر معاصر رشد بیش‌تری یافت. حمایت‌های فرهنگی و حضور در حراجی‌ها و آرت‌فرها، به‌ویژه از دهه‌ی اول قرن ۲۱، نقش مهمی در جهانی شدن این آثار داشت. در بخش دوم این متن به بررسی آثار این هنرمندان در موزه‌های سراسر جهان خواهیم پرداخت.

تصویر کاور و اسلاید:

• independent.com

منابع:

• colorado.edu
• cimam.org 
• missoulaartmuseum.org
• observer.com
• anitalouiseart.com
• guggenheim.org