ونیز و فراتر از آن؛ مروری بر آثار حاضر در شصتمین بی‌ینال ونیز

شهر ونیز همیشه میزبان یکی از مهم‌ترین رویدادهای هنری در قاره‌ی اروپا بوده است. مجموعه رویدادهایی که جشنواره فیلم و تئاتر، رویداد رقص و بی‌ینال معماری و هنر را شامل می‌شود. دوسالانه‌ی هنر ونیز که یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین رویدادهای هنری در سراسر جهان است، هر دو سال یک‌بار هنرمندان زیادی را از کشورهای مختلف جهان گردهم می‌آورد.

شصتمین دوره‌ی این بی‌ینال که امسال برگزار شد، به کیوریتوری آدریانو پدروسا (Adriano Pedrosa) و با عنوان «خارجی‌ها، همه جا»، توجه ویژه‌ی خود را به‌طور کلی بر هنرمندان جنوب جهانی معطوف کرده است. هم‌چنین طبق روال هر دوره، کشورهای مختلف می‌توانند با برپایی یک غرفه، آثار هنرمندان خود را خارج از روند کیوریتوری بی‌ینال به‌نمایش بگذارند. در این متن نگاهی به این دوره از دوسالانه‌ی هنر ونیز خواهیم داشت.

عبارت «خارجی‌ها، همه جا» (Stranieri Ovunque)، عنوان شصتمین نمایش بین‌المللی بی‌ینال ونیز، برگرفته از مجموعه‌ آثاری است که در سال ۲۰۰۴ توسط گروه کلر فونتین (Claire Fontaine) متولد پاریس و مستقر در پالرمو، آغاز شد. این آثار متشکل از حجم‌های نئونی در رنگ‌های مختلف است که به زبان‌های مختلف زیادی، عبارت «خارجی‌ها در همه جا» را نشان می‌دهد. این عبارت به نوبه‌ی خود از نام یک گروه تورینی که در اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ در ایتالیا، با نژادپرستی و بیگانه‌هراسی مبارزه می‌کرد اقتباس شده است.

این عبارت طبق توضیح آدریانو پدروسا، «چند معنی دارد. اول از همه، هر کجا که بروید یا هر کجا که باشید، با یک خارجی روبرو خواهید شد. دوم، مهم نیست چطور و کجا خود را پیدا کنید. همیشه و در اعماق درونتان یک خارجی خواهید بود. در واقع ما/آن‌ها همه جا هستیم». بنابراین رویکرد این دوره از بی‌ینال هنر ونیز، توجه به هنرمندانی که تبعیدی، مهاجر یا پناهنده هستند (یا اینطور خوانده می‌شوند!) می‌باشد.

به طور کلی در این دوره ما با سه بخش مواجهیم: بخش هسته‌ی تاریخی (Nucleo Storico)، بخش هسته‌ی معاصر (Nucleo Contemporaneo) و بخش‌های جانبی (غرفه‌های بین‌المللی، رویدادها و جوایز افتخاری). هسته‌ی تاریخی و معاصر، که بخش‌های اصلی بی‌ینال را تشکیل می‌دهند، توسط کیوریتور و در نمایشگاه مرکزی (ساختمان گیاردینی) که در منطقه‌ی تاریخی آرسنال قرار دارد. در نگاهی کلی، سعی شده هنرمندانی در این نمایش حضور پیدا کنند که پیش از این در دوسالانه‌ی ونیز مورد توجه قرار نگرفته‌اند. البته ممکن است در بخش اصلی آثار هنرمندانی را شاهد باشیم که در دوره‌های گذشته نیز حضور داشته‌اند اما باید توجه داشت که معمولا این آثار در بخش‌های جانبیِ (رویدادها و غرفه‌های بین‌المللی) دوره‌های قبلی به نمایش گذاشته شده‌اند.

در شصتمین دوره‌ی بی‌ینال ونیز، هم‌سو با رویکرد اصلی این رویداد، تلاش شده است حتی در انتخاب آثار نیز توجه بر هنرمندانی باشد که کمتر در دوسالانه دیده شده‌اند.

در هسته‌ی تاریخی با آثاری از هنر سده‌ی بیستم آمریکای لاتین، آفریقا، آسیا و خاورمیانه مواجه می‌شویم. نوعی بازبینی و بازگشت به مدرنیسم هنری قاره‌ها و مناطقی که از آن‌ها با عنوان جنوب جهانی یاد می‌شود. نحوه‌ی چیدمان و انتخاب آثار به گونه‌ای هدف‌مند شکل گرفته است تا با روندی از شکل‌گیری مدرنیسم در این مناطق آشنا شویم. برای این بخش سه سالن با سه عنوان در نظر گرفته شده است: سالن «پرتره»، سالن «انتزاعات» و سالن «ایتالیایی‌ها، همه جا».

در سالن پرتره آثار ۱۱۲ هنرمند که عمدتاً نقاشی و آثاری به صورت چاپ و مجسمه‌سازی هستند، به‌نمایش گذاشته شده است. طیف این آثار از پرتره‌ی محیطی مریم عبدالعلیم (Mariam Abdel Aleem) تا انتزاع فانتزی بهمن محصص پیش می‌رود و با رئالیسم جادویی نقاشان آمریکای لاتین به خصوص فریدا کالو (Frida Kahlo) تکمیل می‌شود.

در سالن انتزاعات آثار ۳۷ هنرمند به نمایش گذاشته شده که اثری از محمد احصایی نیز در آن دیده می‌شود. همچنین آثاری از اتل عدنان (Etel Adnan)، محمد ملحی (Mohammed Melehi) و سامیا حلبی (Samia Halaby) در این سالن حاضر هستند. سالن «ایتالیایی‌ها همه جا» نیز به هنرمندان ایتالیایی که در مسیر زندگی خود دچار دیاسپورا و مهاجرت شده‌اند یا عمدتاً ایتالیایی‌تبار محسوب می‌شوند پرداخته است.

بخش «هسته‌ی معاصر» به‌دلیل تمرکز بر هنرهای معاصر، تقریبا مهم‌ترین بخش بی‌ینال محسوب می‌شود. عبارت «خارجی‌ها، همه جا» به ما نشان می‌دهد که باید توجه روی کدام هنرمندان باشد. با نگاهی به مشکلات جوامع جهانی حال حاضر، متوجه می‌شویم که چرا تمرکز ویژه‌ی بی‌ینال ونیز بر هنرمندانی است که هرگونه رفتار تبعیض‌آمیز با آن‌ها (یا خودشان یا آثارشان) می‌شود؛ حال می‌خواهد این رفتار در اثر جنگ باشد یا در اثر اتفاقاتی که منجر به مهاجرت شود. درواقع آن‌ها بیگانه یا خارجی هستند. به همین دلیل بخش هسته‌ی معاصر بیش از دیگر بخش‌ها مورد تمرکز واقع شده است، آن هم وقتی با چنین ایده‌ای طرف هستیم!

در این بخش، آثار ۱۱۰ هنرمند ارائه شده‌اند. هنرمندان در هسته‌ی معاصر به چهار دسته تقسیم می‌شوند. هنرمندان کوییر (Queer)؛ هنرمندانی که سیاست تفاوت را انتخاب کرده و مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند یا غیرقانونی تلقی می‌شوند. هنرمندان اوت‌سایدر (Outsider)؛ هنرمندانی که در حاشیه‌ی دنیای هنر قرار دارند و کم‌تر به آن‌ها پرداخته شده است. هنرمندان خودآموخته یا فولکلور و در نهایت هنرمندان بومی (Indigenous) که حتی در کشور خود به‌عنوان یک خارجی با آن‌ها برخورد می‌شود. برای آشنایی بیش‌تر با این بخش، آثار چند هنرمند را به‌ اختصار بررسی خواهیم کرد.

لیز کالینز (Liz Collins) با ترکیب هنر و دیزاین، طیفی از آثار پرجنب‌وجوش را که منعکس‌کننده‌ی حساسیت‌های فمینیستی هستند را خلق کرده است. اثری که از کالینز در این دوره به نمایش درآمده، یک آرمان‌شهر دور از دسترس عجیب‌وغریب است. این اثر انتزاعی، وضعیت‌های جمعی بی‌ثباتِ ما را برمی‌انگیزد و در عین حال به ما اجازه می‌دهد جهان‌های عجیب‌وغریبی را حس کنیم که به راحتی نمی‌توانستیم آن‌ها را تصور کرده و به واقعیت تبدیل کنیم.

«پروژه‌ی آراوانی» (Aravani Art Project) گروهی متشکل از زنان تراجنسیتی است که با هدف گسترش امید به جوامع خود، نقاشی‌های خود را بر دیوارهای شهر اجرا می‌کنند. نقاشی دیواری آن‌ها برای این دوره از دوسالانه‌ی ونیز، بازنمایی بدن و طبیعتی است که با اشاره به فرآیندهای گذار، بی‌قراری و پذیرشی که برای تایید هویت خود تجربه می‌کنند، در فضای عمومی اجرا شده است.

در میان آثاری که در هسته‌ی معاصر بی‌ینال ونیز به نمایش درآمده‌اند، اثری از کریمه آشدو (Karimah Ashadu) شیر نقره‌ای دوسالانه را کسب کرد. این اثر یک چیدمان ویدئویی است که فرضیات نگاه مردانه را به چالش می‌کشد. این فرضیات وقتی در اثر معنا پیدا می‌کنند که با تجربیات خرده‌فرهنگی و ناپایداری اقتصادی منطقه‌ی زندگی هنرمند و ساکنین آن، یعنی مردان موتورسوار شمال نیجریه، ترکیب می‌شود.

شیر طلایی این دوره، به کاری از «گروه ماتاهو» (Mataaho Collective) تعلق گرفت. ماتاهو گروهی از زنان هنرمند قوم مائوری (یکی از اقوام بومی در نیوزلند) هستند که به مدت یک دهه و به طور مشترک بر روی چیدمان‌هایی ساخته شده از فیبر در مقیاس بزرگ کار کرده‌اند. آن‌ها با بافتن حصیری از جنس فیبر که در فرهنگ مائوری از آن به نام «تاکاپائو» یاد می‌شود، بازیابی و پررنگ‌تر کردن الگوها و تکنیک‌های اجداد بشر را شکل می‌دهند. این حصیر که در مراسم‌هایی همچون زایمان کاربرد داشته است، به مانند فضایی است که رحم را بازنمایی می‌کند و این رحم واسطه‌ای برای ارتباط با خدایان می‌شود.

نذیره کریمی هنرمند جوان تاجیکستانی، که از منتخبین کالج آرته‌ی بی‌ینال ونیز بوده است، با فیلمی هفت قسمتی به اسم «هفته» در این دوره انتخاب شده است. کریمی در این فیلم با هدف نمایش رنج زنان خاورمیانه و با روایت اصل‌ونسب خود، سعی در به چالش کشیدن مفهومی در فرهنگ‌های خاورمیانه دارد که با نام «جتی آتا» در قزاقستان شناخته می‌شود؛ «جتی آتا» به معنای هفت پدر یا پدربزرگ است. او هفت زن از نسل مادری خودش را به تصویر می‌کشد؛ هفت مادربزرگ!

«آرشیو نافرمان» بر دو بخش استوار است: «کنش‌گری دیاسپورا» (Diaspora Activism) و «نافرمانی جنسیت» (Gender Disobedience). در بخش اول فرآیندهای مهاجرت که به سبب سیاست‌های نئولیبرالیسم بر مردم تحمیل شده است و معنای جدیدی از شهروندی را می‌سازد، زیر سوال رفته است. در بخش دوم، با بررسی اسطوره‌های بومی ذهنیت‌هایی که توسط سرمایه‌داری درباره‌ی جنسیت ساخته شده است بازیابی و نقد می‌شود.
در این پروژه، اثری ویدیوئی از فیلم‌ساز ایرانی، بانی خشنودی نیز حضور دارد. این اثر به مهاجرت به‌عنوان مسئله‌ای که از خود تأثیراتی به‌جا می‌گذارد، پرداخته است. بانی خشنودی در جریان انقلاب ۱۳۵۷ به ایالات متحده مهاجرت کرد و بعدها در پاریس ساکن شد. این هنرمند سعی کرده است دیدگاهی صمیمانه و نزدیک از زندگی و موقعیت افرادِ در حال مهاجرت یا ترانزیت را ارائه دهد. او به سیالیت هویت آن‌ها می‌پردازد، احساسات، تضادهای درونی و روابط آن‌ها را بازنمایی می‌کند و به ما نشان می‌دهد که آن‌ها معضلات خارجی بودن را در جایی که ممکن است به‌طور کامل آن‌ها را نپذیرند، هدایت می‌کنند.

بخش «غرفه‌های بین‌المللی و جوایز افتخاری»؛ در این دوره از بی‌ینال ونیز طبق روال هر دوره، کشورهای مختلف می‌توانند با برپایی یک غرفه (Pavilion) آثاری از هنرمندان خود را خارج از نمایشگاه اصلی بی‌ینال، در سطح شهر ونیز به نمایش بگذارند. ۸۸ غرفه‌ی بین‌المللی در این دوره برپا شده است. طبق نظر منتقدان و مخاطبان، غرفه‌های تایوان، اتریش، ژاپن، کوزوو، کانادا و عربستان سعودی بازخوردهای نسبتاً مثبتی داشته‌اند.
در این بین، جایزه‌ی شیر طلایی بهترین غرفه‌ی بین‌المللی به غرفه‌ی استرالیا رسید. این غرفه با کیوریتوری الی باتروز (Ellie Buttrose)، اثری از آرکی مور (Archie Moore)، به نام «فک و فامیل» (Kith and Kin) را نشان می‌دهد. چیدمانی از بایگانی‌های سفید تودرتو با شجره‌نامه‌ای که در سرتاسر دیوار غرفه پدیدار می‌شود. مور در این نمایش، تاریخ ۶۵ هزار ساله‌ی بشر را با بررسی شجره‌نامه‌ی خانواده‌ی خودش بررسی می‌کند تا جایی که به اجداد مشترک همه‌ی انسان‌ها می‌رسد.

تمرکز این نمایش بیشتر بر کنترل و سرکوب بومیان استرالیا است، به صورتی که تاریخ ۲۵۰ ساله‌ی استعمار بریتانیا بر این سرزمین را نشان می‌دهد؛ مستنداتی از بازداشت شدن بومیان بر اثر سیاست‌های استعماری دولت‌ها و نقشه‌ای پیچیده از شجره‌ی انسان‌ها، که مور با ملموس کردن ارتباط میان آن سعی می‌کند به ما یادآوری کند که در نهایت همه‌ی ما خویشاوند و هم‌خونِ یک‌دیگر هستیم.

در این دوسالانه، علاوه‌بر رویدادها، اجراها و نشست‌هایی که برگزار می‌شود، شیر طلایی افتخاری به پاس یک عمر فعالیت هنری، به آنا ماریا مایولینو (Anna Maria Maiolino) و نیل یالتر (Nil Yalter) رسید که هر دوی آن‌ها برای اولین بار در بی‌ینال ونیز شرکت کرده‌اند.

مایولینو که در شهر سکالئا، ایتالیا به‌دنیا آمده، بعدها با خانواده به ونزوئلا مهاجرت می‌کند. او به یکی از اعضای شناخته‌شده‌ی «جنبش هنری-اعتراضیِ نوآ فیگوراسائو» (Nova Figuracao – New Figuration) تبدیل می‌شود. مایولینو در این دوره از بی‌ینال ونیز، چیدمانی در مقیاس بزرگ ارائه داده که در امتداد ایده‌هایش در دهه‌ی ۱۹۹۰ برای استفاده از خاک رس قرار دارد.
نیل یالتر هنرمند ترک که متولد قاهره و از هنرمندان جنبش جهانی فمینیسم بوده است، به صورت آکادمیک هنرهای تجسمی را دنبال نکرده است. او به شکلی مداوم درباره‌ی اسلوب‌ها و رویکردهای هنری موردعلاقه‌اش تحقیق کرده و در نقاشی، ویدئو، مجسمه‌سازی و چیدمان فعالیت می‌کند. او از سال ۱۹۵۷ فعالیت هنری خود را آغاز کرد اما از ۱۹۶۵ با نقل مکان به پاریس و ساکن شدن در آنجا، فصلی رادیکال از زندگی خود را شروع می‌کند و به درون‌مایه‌های اجتماعی، به‌ویژه مسائل مرتبط با مهاجرت و تجارب روزمره‌ی زنان، به شیوه‌ی هنرهای مفهومی می‌پردازد.

تصویر کاور و اسلاید:

• labiennale.org