واحد خاکدان

واحد خاکدان (متولد ۱۳۲۹)، بیش‌ از همه با نقاشی‌هایی شناخته می‌شود که از اتاقی متروک با انبوهی از اشیاء قدیمی و درهم‌ریخته‌ تصویر کرده است. موضوع اصلی آثار خاکدان ناپایداری زمان، اشیاء و انسان‌هاست و او به جزئیات زندگی که انسان به آن‌ وابسته است اما از بین خواهد رفت، توجه زیادی دارد. تجربه‌ی مهاجرت، تأثیر زیادی بر هنر خاکدان گذاشته است.

خاکدان در خانواده‌ای مهاجر به دنیا آمد. پدر او طراح صحنه‌ی تئاتر بود و تمام دوران کودکی خاکدان در پشت صحنه‌های تئاتر گذشت. او از همان کودکی نقاشی می‌کرد و مشاهده‌ی صحنه‌ی تئاتر و فضای فانتزی‌ای که با چیده شدن اشیاء شکل می‌گرفت، در شکل‌گیری ذهنیت هنری او تأثیر زیادی داشت.

او در سیزده‌ سالگی به اردوی هنری رامسر رفت و در مسابقات نقاشی، مدال طلا کسب کرد. غلامحسین نامی در این اردوی هنری عضو هیئت ژوری بود. خاکدان به پیشنهاد نامی به هنرستان هنرهای زیبا رفت و در سال ۱۳۴۶ تحصیلات هنری را با تعلیمات محمدابراهیم جعفری فرا گرفت. اما او در کنار آموزش‌های هنرستان، مشتاقانه جریانات هنری غرب را دنبال می‌کرد.

واحد خاکدان بعد از فارغ‌التحصیلی از هنرستان در سال ۱۳۵۰، در رشته‌ی معماری داخلی هنرکده‌ی هنرهای تزئینی پذیرفته شد. بیست‌وچهار ساله بود که اولین نمایش انفرادی خود را در گالری سیحون برگزار کرد. این آثار که نقطه‌ی آغاز فعالیت حرفه‌ای‌ او به‌شمار می‌آید، نقاشی‌هایی انتزاعی بود که در آن‌ها از نقش‌مایه‌های ایرانی، به ویژه نقوش دوران پیش از تاریخ، با فرم‌هایی کوبیستی استفاده کرده بود و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت.

خاکدان در سال ۱۳۵۴ نقاشی‌هایش را در تالار قندریز به نمایش گذاشت. این نقاشی‌ها‌ اولین کارهای او بود که در آن‌ها فضای سوررئالیستی دیده می‌شد. او در سال ۱۳۵۵ به خدمت سربازی رفت و آشنایی با زندگی سخت مردم و فقر در شهرهای کوچک و دورافتاده، تأثیر بسیاری در بینش هنری او برجا گذاشت. از این دوران پیکره‌ها و اشیاء واقع‌گرایانه در کارش پدیدار شد. او انسان‌هایی را تصویر می‌کرد که حالت‌هایی از ترس، تنهایی، توهم و وحشت را القا می‌کردند و شیوه‌ی کنار هم قرار دادن عناصر و اشیائی مثل استخوان‌ها، صندلی‌ها، تخت‌خواب‌ها و ابرهای شناور در فضا، آثار او را به نقاشی‌های سوررئال نزدیک می‌کرد.

انقلاب ۱۳۵۷ به صورت‌های مختلف در آثار خاکدان انعکاس پیدا کرد. نقاشی‌های این دوره‌ی او تلفیقی بود از تجربیات گذشته و آنچه در زندگی روزمره و اجتماع با آن مواجه می‌شد؛ مثل چمدانی که در اتاقِ خالی قهوه‌ای‌رنگ قرار داشت، لباسی خونی در آن افتاده بود و ابرها بالای آن شناور بودند. از این‌دوره بود که کارهایش به سمت واقعیت‌گرایی مطلق رفت؛ اما حضور پیکره‌ها در اتاقی خالی و متروک، نحوه‌ی چیدمان اشیاء و نوع بازنمایی این موضوعات پیش‌پاافتاده، همچنان فضا را سوررئال نشان می‌داد. او در این دوره برای تأمین معاش و هزینه‌ی زندگی، در زمینه‌های مختلف مثل طراحی‌صحنه، طراحی‌ لباس و طراحی‌ ماسک برای تئاتر فعالیت کرد و با همکاری ناشران ایرانی، آلمانی، سوئیسی و اتریشی، بیش از چهل تصویرسازی‌ برای کتاب‌های کودکان انجام داد.

خاکدان در سال ۱۳۶۳ به آلمان مهاجرت کرد. او مدتی نقاشی‌های کوچک‌اندازه می‌کشید و آثارش را در سال ۱۳۶۴ در مرکز فرهنگی اوبرهاوزن به نمایش گذاشت. این اتفاق نقطه‌ی آغاز کار او در آلمان بود و باعث شد افراد بسیاری با هنر او آشنا شوند. او استودیویی اجاره کرد و کار نقاشی‌های رنگ روغن بزرگ‌ اندازه را از همین‌جا آغاز کرد.

نقاشی‌های خاکدان بازتابی از مشاهدات و همچنین تجربه‌ی زیسته‌ی او است و به این روند کاری خود، بیش از چهل سال پایبند مانده است. خاکدان در اغلب آثار خود بخشی از اتاقی را به تصویر می‌کشد که نور گرم و کم‌رمقی به داخل آن تابیده و پیکره‌هایی عجیب و هراس‌زده یا انبوهی از خرت‌وپرت‌ها و اشیاء قدیمی به شکل درهم‌ریخته‌ و مرموزی در آن چیده شده‌ است. انتخاب زاویه‌ی روبرو، پرسپکتیو تک‌نقطه‌ای و نوع چیدمان اشیاء قدیمی، فضایی نوستالژیک را در این نقاشی‌ها به وجود آورده است.

او به مسأله‌ی گذر زمان توجه زیادی دارد. عکس‌های سیاه و سفید، اسباب‌بازی‌ها، نامه‌های پراکنده‌شده‌ در فضا، صندوقچه‌ها و چمدان‌های پر از لوازم فراموش‌شده، همه نشانه‌هایی از زندگی از بین‌رفته‌ای هستند که آثار آن هنوز پابرجاست. همانطور که او می‌گوید، تجربه‌ی مهاجرت خود و خانواده‌اش در این آثار منعکس شده است. خاکدان دقت بسیار زیادی در نمایش اشیاء به شکل واقعی و جزئیات آن‌ها دارد و همین موضوع، شیوه‌ی کار او را به هایپررئالیسم نزدیک می‌کند؛ اما خاکدان کاملاً ذهنی به نقاشی می‌پردازد و بدون‌ استفاده از عکس یا مدل، آثار خود را خلق می‌کند.