اردشیر محصص

اردشیر محصص (متولد 1317) نظاره‌گر دقیق زمانه‌ی خود و هنرمندی با نگاه دقیق و ظریف بود. او با دیدگاه انتقادی و تلخی که نسبت به مسائل اجتماعی و رسوم ریشه‌دار سیاست و رفتار آدم‌ها داشت، کاریکاتور نوین ایرانی را پایه‌گذاری کرد.
خود محصص کارش را «طرح‌های طنزآمیز» می‌خواند. او چند عنصر نامربوط و حتی متناقض را کنار هم قرار می‌داد و طرحی را به وجود می‌آورد که در مجموع طنزآمیز به نظر می‌رسید؛ اما فضا کاملاً انتقادی و گاه بی‌رحمانه بود. او نگاه عمیقی نسبت‌به وقایع و مشکلات بشر داشت و آنچه که تصویر می‌کرد، نمایش دغدغه‌ها و مشکلات انسان‌ها‌ در تمام جهان بود. 

محصص در دوران نوجوانی از طریق مادرش، سرور مهکامه محصص لاهیجانی که شاعر بود، با فضای روشنفکری ایران آشنا شد. او از همان کودکی نقاشی می‌کرد و تنها سیزده‌سال داشت که کارهایش در مجله‌ی توفیق منتشر شد. پدر محصص قاضی برجسته‌ای بود که در اثر عارضه‌ی قلبی از دنیا رفت. بعد از مرگ پدر، در دوازده‌سالگی به تهران رفت و در رشته‌ی ادبی دیپلم گرفت. او هم‌زمان در دانشکده‌ی هنرهای زیبا و دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد؛ اما آنطور که خودش می‌گفت از کودکی به‌خاطر شغل پدرش به رشته‌ی حقوق جذب شده بود؛ پس این رشته‌ را برای ادامه تحصیل انتخاب کرد و در سال 1341 از دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. او در این دوران هم به کار هنری هم مشغول بود و نقاشی‌های واقعگرایانه‌ای از طبیعت می‌کشید.

محصص از اواخر دهه‌ی 1330 به کاریکاتور رو آورد. زمانی که احمد شاملو سردبیر کتاب هفته شد، طرح‌های محصص را در این نشریه چاپ کرد و نام او سر زبان‌ها افتاد. بعد از تعطیلی کتاب هفته، طرح‌های او با وجود مضامین تلخی که داشت، سال‌ها در روزنامه‌ی کیهان منتشر شد. او اولین نمایشگاهش را در سال 1346 در تالار قندریز برپا کرد. این آثار مجموعه‌ای از کاریکاتورهایی بود که برای نشریات نگین، فردوسی، کیهان انگلیسی و کتاب هفته کار کرده بود. طرح‌های او بعدها در قالب کتاب هم منتشر شد. سیروس طاهباز در سال 1350 اولین مجموعه‌ از طرح‌های محصص را با نام کاکتوس در سری دفترهای زمانه چاپ کرد.

اردشیر محصص با خطوطی مشوش و لرزان، که ویژگی اصلی بسیاری از کارهای او به شمار می‌آید، مضامین تلخ و قدرت‌مند را به تصویر می‌کشید؛ اما انگار آن‌ها را به بازی می‌گرفت و تمسخر می‌کرد. او در سال 1353 اولین نمایشگاه انفرادی خود را در نیویورک، در دانشگاه کلمبیا برگزار کرد. در سال 1355 به آمریکا مهاجرت کرد و آثارش در آرت‌فر آرت‌بازل به نمایش درآمد. کاریکاتورهای محصص در دهه‌ی پنجاه در جهان شناخته شد و او آثارش را در نمایشگاه‌های گروهی و انفرادی متعددی در فرانسه، آمریکا و ایران به نمایش گذاشت.

محصص آثاری با مدادرنگی، آب‌رنگ و رنگ‌وروغن خلق کرده، اما حجم اصلی آثارش طراحی‌هایی هستند که با قلم و جوهر روی کاغذ اجرا کرده است. بعضی از طراحی‌های او پرداخت مفصل‌تری دارند و بعضی به شکلی خام‌دستانه کشیده شده‌اند. او از نقاشی قهوه‌خانه‌ای و تصویرسازی‌های چاپ سنگی قاجاری الهام گرفت تا دیدگاه انتقادی و افکار خود نسبت به مسائل اجتماعی را با زبانی طنزآمیز به تصویر درآورد. او با این نگاه هجوگونه به فرهنگ تصویری دوره‌ی قاجار رجوع کرد و فرهنگ عامیانه‌ی تازه‌ای را به هنر نوگرای ایران معرفی کرد.

محصص نگرش انتقادی‌ و طنز گرافیکی‌ را در تمام دوران فعالیتش ادامه داد و به زبانی تلخ و گزنده دست یافت که قدرت و مسائل سیاسی در هر جای جهان را نقد می‌کرد. در سال 1367 او از طرف مجله‌ی ژاپنی آیدیا به‌عنوان بزرگترین کارتونیست- کاریکاتوریست زنده‌ی دنیا انتخاب شد. کاریکاتورهای محصص سال‌ها در کنار مقالات سیاسی و اجتماعی نشریات معتبر آمریکا مانند نیویورک تایمز، واشنگتن‌پست و نیویورکر به چاپ رسید و هم‌اکنون بیش‌از 80 اثر او در کتابخانه‌ی ملی آمریکا نگهداری می‌شود.

آثار محصص در سال 1385 برای اولین‌بار بعد از سی‌سال در ایران به نمایش درآمد. این نمایشگاه که «پس از سه‌دهه» نام داشت، در گالری هما برپا شد. بعد از آن در سال 1386 نمایشگاه انفرادی دیگری با نام «اردشیرستان» در گالری هما برگزار شد که آخرین نمایش آثار محصص در ایران در دوره‌ی حیاتش بود. او تا پایان عمر به خلق آثار کاریکاتوری ادامه داد.

اردشیر محصص فردی کمرو و خجالتی بود. او پسرعموی نقاش و مجسمه‌ساز بزرگ، بهمن محصص بود و همان روحیه‌ی حساس و درونگرا را داشت. بهمن مقصودلو در سال 1351 مستندی به نام اردشیر محصص و صورتک‌هایش ساخت که گوشه‌ای از فعالیت او را نمایش می‌داد. محصص بعد از این فیلم دیگر جلوی هیچ دوربینی ظاهر نشد و با هیچ رسانه‌ای هم مصاحبه نکرد. بعد از مرگ محصص در سال 1387، مقصودلو تصمیم گرفت این مستند را تکمیل کند. او با افرادی مثل جواد مجابی، رضا براهنی، شیرین نشاط و نیکزاد نجومی درباره‌ی محصص و کارهایش مصاحبه کرد و بعد از تحقیق و مصاحبه و تدوین چهارساله، مستند اردشیر محصص، هنرمند سرکش در سال 1391 به پایان رسید. این مستند نکات ظریف و دیده‌نشده‌ای از زندگی این هنرمند را از زاویه‌دید دوستان و منتقدان او روایت می‌کند.