مروری بر نمایشی از ساله شریفی در گالری سو

در روز 23 مهرماه افتتاحیه‌ی نمایش «زیر درختان قبلی» از ساله شریفی در گالری سو برگزار شد.“نگاه کردن به تاج درختان و یافتن آسمان لابه‌لای شاخه‌ها، تجربه‌ای آشنا برای تمام کسانی‌ست که در باغ و بوستان حضور داشته‌اند، ولی همین کیفیت تار آثار شریفی، نوعی فاصله بین درک ما از تجربه‌ی روزمره‌مان و درختان موجود در نقاشی‌ها رقم می‌زند. “ آثار شریفی در دو مجموعه‌ی «درختان» و «گل‌ها» و یک چیدمان ویدیویی، هر دو طبقه‌ی گالری را پر کرده بود. همانگونه که از عنوان نمایش نیز پیداست، شریفی این آثار را نیز در راستای مطالعات قبلی خود در زمینه‌ی تاریخ اجتماعی، سیاسی و هنر ایران و اهمیت باغ ایرانی پیش برده و به‌نوعی می‌توان این نمایش را ادامه‌ی نمایش سال پیش او یعنی «جبروت ماضی» دانست. تفاوت عمده‌ی این نمایش با قبلی در رویکرد اجرایی او یعنی استفاده از ایربراش و تأکید بیشتر بر رؤیت‌پذیر ساختن پروسه‌ی تحقیقاتی خود بود.
شریفی در کاتالوگ نمایش توضیح داده که با تمرکز بر باغ‌های دوران صفویه و قاجار، خود را در معرض چیزی که ندیده است قرار داده و از طریق عکس‌ها (هم آرشیوی و هم عکس‌هایی که خود هنرمند گرفته) و تطبیق آنها با متون سیاحان قدیم مانند شاردن، سعی در بازنمایی گذشته داشته است. همچنین در این متن به گذار وضعیت باغ از مکان‌های خصوصیِ در اختیار حاکمان تا تبدیل آن‌ها به تفرجگاه شهری اشاره شده است. خلاف مجموعه‌ی قبلی، در این مجموعه عنصر دست‌ساخته یعنی حوض و چراغ الکتریکی به‌کلی حذف شده و بیشتر تمرکز او بر عناصر طبیعی و عدم شفافیت خود امر تاریخی است.

باغ در فرهنگ و زندگی ایرانی عنصری بسیار بنیادین است و از عهد باستان مورد توجه حاکمان ایرانی بوده؛ به‌همین‌دلیل هم در جای‌جای ایران و در دوره‌های تاریخی مختلف باغ‌هایی احداث شده که بسیاری‌شان امروز کاملاً از بین رفته‌اند. باغ در وجوه مختلف هنر ایرانی نیز اهمیت ویژه‌ای داشته است. باغ موضوعی اساسی در آثار شعرای فارسی است. آن را می‌توان تجلی زمینی بهشت یا باغی در آسمان خواند که شرح این مهم از چارچوب این متن خارج است. همچنین باغ در شعر فارسی نمودی عینی و در عین حال ذهنی دارد و مفهوم آن هم برای توصیف برخی ویژگی‌های صوریِ موجود در آن و هم برای بیان عشق و توصیف معشوق با توسل به عناصر گیاهی به‌کار رفته است. 

ناگفته نماند که فرش ایرانی نیز با آن‌همه موتیف گیاهی، در واقع باغی است که زیر پا قرار می‌گیرد. فرش طرح باغی، همان نقشه‌ی دست‌بافته‌ی باغ را دارد که کانال‌ها، استخرها، گیاهان و حیوانات درون آن به تصویر در آمده‌اند. در نگارگری نیز باغ به‌عنوان مکان اصلی بسیاری از رویدادها تصویر شده است. برای مثال می‌توان به نگاره‌ی «رسیدن همای به در کاخ همایون» به تصویرگری جنید شیرازی اشاره کرد. در همه‌ی این‌ها عناصر درخت و گل، که در مجموعه‌ی شریفی نیز قابل رؤیت‌اند، به‌تفصیل تصویر شده‌اند.

مجموعه‌ی اول این نمایش درختان هستند. تمام آثار این مجموعه تقریباً اندازه‌هایی یکسان دارند و بزرگتر از مجموعه‌ی سال قبل هستند. در اینجا هنرمند از زاویه‌ی پایین به بالا، به تاج درختان نگاه کرده که در لا‌به‌لای شاخ‌وبرگ آن‌ها آسمان نیز مشاهده می‌شود. زیر هر اثر نام مکان آن نیز نوشته شده است؛ قصر یاقوت، قصر قاجار، نگارستان، سلطنت‌آباد و... . تکنیک ایربراش به‌منظور ایجاد فضایی محو و تار استفاده شده که به‌نوعی تداعی‌گر ابهام و عدم وضوح گذشته است. البته این مسئله را در بستر تاریخی ایران، به‌دلیل ثبت نشدن رویدادها و جزئیات زندگی در طول ادوار مختلف، بهتر می‌توان درک کرد.
نگاه کردن به تاج درختان و یافتن آسمان لابه‌لای شاخه‌ها، تجربه‌ای آشنا برای تمام کسانی‌ست که در باغ و بوستان حضور داشته‌اند، ولی همین کیفیت تار آثار شریفی، نوعی فاصله بین درک ما از تجربه‌ی روزمره‌مان و درختان موجود در نقاشی‌ها رقم می‌زند. 

در طبقه‌ی دوم نیز مجموعه‌ی گل‌ها نمایش داده شده است. در کاتالوگ نمایش از اهمیت عنصر گل در فرهنگ تصویری ایران نقل‌هایی شده است. گل نزد ایرانیان هم به‌عنوان استعاره‌ای از معشوق در نقاشی و ادبیات (گل‌ومرغ و گل‌وبلبل) و هم به‌عنوان یک علاقه‌مندی عمومی ارزش خاصی دارد. همچنین در بسیاری از کاخ‌ها و بناهای تاریخی (خصوصاً بعد از عهد صفوی) از گل به‌عنوان عنصری تزئینی بر دیوارها و الواح سنگی استفاده شده است.  شریفی از این موتیف‌های تزئینی برای خلق این مجموعه استفاده کرده و سعی داشته با کمی تغییر آن‌ها را بازآفرینی کند. گل‌ها با تکنیک ترکیب مواد اجرا شده‌اند و انگار در زمینه‌ای بی‌زمان و مکان قرار دارند. تمام آثار این مجموعه در اندازه و تکنیکی مشابه کار شده‌اند. تکنیک پرداز خطی که در مجموعه‌های پیشین شریفی هم به‌کار رفته بود، در این‌جا با ظرافت بیشتری استفاده شده و این حس را تداعی می‌کند که هاشورها با روان‌نویس رنگی ایجاد شده‌اند. همچنین ویدیو و یادداشت‌هایی نیز نمایش داده شده‌ که بیشتر به روند مطالعاتی شریفی اشاره دارند. ویدیو در واقع مونتاژی است از موسیقی پیش‌درآمد اصفهان با تصاویر گل‌ها، درختان، باغ‌ها و تزئینات معمارانه به‌همراه نوشته‌هایی مانند اشعار و حقایق تاریخی که به آن‌ها ضمیمه شده‌اند.

همه‌ی این شاخص‌های تاریخی در کار شریفی، در نقطه‌ای مشترک یعنی خود نقاشی جمع‌بندی می‌شوند. دنبال کردن رد جزئیات آثار مانند پردازهای خطی در گل‌ها و تجمیع سطوح ادغام‌شده و مشاهده‌ی برخی از مراحل روند تولید (مانند خطوط دورگیری‌شده‌ی عکس‌ها برای شروع رنگ‌گذاری) در درختان، مخاطب را به‌شکل فعال‌تری با آثار درگیر می‌کند. تکنیک پرداز خطی می‌تواند به مثابه پلی تصویری میان آثار او و نقاشان گذشته تلقی شود. می‌توان ادعا کرد که  شریفی با استفاده از این نوع زاویه دید و حالت تار درختان، تصویری بدیع از باغ در نقاشی ایرانی به‌وجود آورده و از خلل همین درختان قبلی، هم در جست‌وجوی مسیر نقاشی‌ها و هم کنجکاوی‌های خود از تاریخ است و توجه ما را به سرگذشت این درختان و به‌طور کلی اهمیت باغ در فرهنگ ایران جلب می‌کند.