مروری بر نمایش «آینه در آینه» موزه‌ی هنرهای معاصر

نمایش جدید موزه‌ی هنرهای معاصر تهران با عنوان «آینه در آینه (مروری بر تحولات هنر معاصر ایران 1353- 1363)» از تاریخ 29 دی آغاز شده و تا 8 اسفند 1400 برقرار خواهد بود. طبق گزینش کیانوش معتقدی، نمایش‌گردان این رویداد، بالغ بر 90 اثر هنری شامل نقاشی و عکس از 37 هنرمند ایرانی و 4 هنرمند خارجی در این نمایش گردآوری شده و سعی بر آن بوده که با نگاهی کاملاً پژوهشی و تاریخ‌نگارانه به هنر اعتراضی، انقلابی و درنتیجه هنر جنگ در ایران پرداخته شود. نقاشی‌ها و عکس‌های موجود، با موسیقی‌های انقلاب همراه شده و این هم‌نشینی به جذابیت حال و هوای این نمایش افزوده است. 

چندین اثر هنری ارائه‌شده در این نمایش، برای اولین‌بار در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند که نکته‌ی بسیار جالب توجهی است. بخشی از آثار ارائه‌شده از گنجینه‌ی موزه‌ی هنرهای معاصر، گنجینه‌ی دیگر موزه‌ها یا مجموعه‌ی شخصی مجموعه‌داران و خود هنرمندان به دست‌ آمده‌ است. اغلب آثار موجود در نمایش «آینه در آینه» در ابعاد بزرگ خلق شده‌اند؛ این رویه تقریباً پس از دوران جنگ به‌ندرت دیده شده که در نوع خود می‌تواند جالب توجه باشد. مخاطب نسل جوان با دیدن این نمایش می‌تواند تجربه‌ی جالبی از بازدید بوم‌های بسیار بزرگ و چند لتی به دست آورد.  

در قدم اول و در قسمت ورودی موزه با آثاری مواجه می‌شویم که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان پیشینه‌ی هنر اعتراضی در نظر گرفت. این نقاشی‌ها شامل آثاری از علیرضا اسپهبد، لیلی متین دفتری، بهمن محصص، اردشیر محصص، رحیم ناژفر، منوچهر صفرزاده (مش صفر) و محمدحسین حلیمی هستند که در کنار دو پرده از نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای قرار گرفته‌اند. این هم‌نشینی را می‌توان نشانه‌ای از پیوند هنر اعتراضی ایران با هنر مذهبی و عامیانه به‌شمار آورد. نکته‌ی جالب توجه درباره‌ی اثر بهمن محصص با عنوان «همیشه ایران» این است که این اثر پیش از انقلاب عنوان دیگری داشته و هنرمند با وقوع انقلاب اقدام به تغییر عنوان اثر خود می‌کند. این اتفاق در نوع خود می‌تواند نشانه‌ای از اثر شگرف تحولات انقلابی بر هنرمندان باشد. 

هنرمندان دیگری که آثارشان در این نمایش ارائه شده است، حسن اسماعیل‌زاده، ایرج اسکندری، مرتضی اسدی، هانیبال الخاص، نصرالله افجه‌ای، پروانه اعتمادی، ایوب امدادیان، پرویز ایزدپناه، رضا بانگیز، ناصر پلنگی، محمدعلی ترقی‌جاه، کاظم چلیپا، قاسم حاجی‌زاده، حسین خسروجردی، کیخسرو خروش، جمال‌الدین خرمی‌نژاد، بهرام دبیری، مسعود سعدالدین، کامران شیردل، علی‌اکبر صادقی، حبیب‌الله صادقی، غلامعلی طاهری، محمد فاسونکی، امراله فرهادی، نیلوفر قادری‌نژاد، مرتضی کاتوزیان، مصطفی گودرزی، حسین محجوبی، سیروس مقدم و جلال متولی هستند. 

پس از ورود به بخش اصلی با اثری بسیار بزرگ و 6 لتی از ایوب امدادیان مواجه می‌شویم که برای اولین‌بار پس از 40 سال در معرض دید عموم قرار گرفته‌ است. آثار ارائه‌شده در هر سالن از یک رویه‌ی کلی پیروی می‌کنند و آن هم وجود دو عنصر اصلی «رهبری» و «مردم» است. در هر بخش یک پرتره از رهبر در انتهای سالن قرار گرفته و دیوارهای اطراف آن با نقاشی‌هایی از مردم انقلابی پوشیده شده‌ است.  

در اتاق‌های فرعی موزه به نکات قابل توجهی در جریان شکل‌گیری هنر اعتراضی، هنر انقلابی و هنر جنگ پرداخته‌ شده‌ است. به‌طورمثال در یک قسمت می‌توانیم بازسازی اولین نمایش برگزارشده، درست یک‌سال پس از انقلاب و با بازگشایی موزه به نمایش‌گردانی مرتضی ممیز را ببینیم. پوستر، دعوت‌نامه و بروشور آن رویداد همراه با عکس‌هایی از نحوه‌ی چیدمان منحصربه‌فرد آثار موجود، همگی در این بخش گردآوری شده‌اند. این رویداد شامل آثار هنری بسیاری بوده است؛ اما هسته‌ی اصلی نمایش بازسازی‌شده را آثار هنرمندان اعتراضی پیش از انقلاب تشکیل می‌دهد. 

یکی از رویدادهای تأثیرگذار در جریان هنر اعتراضی ایران آن است که در فروردین سال 1358 هانیبال الخاص، مسعود سعدالدین، بهرام دبیری، نیلوفر قادری‌نژاد و منوچهر صفرزاده به باغ فردوس می‌روند و در آنجا و در مقابل مردم به مدت یک‌ماه به نقاشی مشغول می‌شوند. آثار خلق‌شده همگی دارای مضامین انقلابی بودند. در نمایش «آینه در آینه» یکی از سالن‌های اصلی موزه به آثار خلق‌شده طی آن یک ماه و همچنین عکس‌های مربوط به آن رویداد اختصاص داده‌ شده‌ است. 

حضور عکس‌هایی از دوران انقلاب در بخشی از این نمایش بسیار قابل توجه است. عکاس تمامی این عکس‌ها، میشل ستبون است که در کسوت عکاس خبری و جنگ، حوادث کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان را برای آژانس سیپا و بلک‌استار پوشش می‌داد.  

از ابتدای تاریخ هنر تاکنون، هنر جغرافیاهای مختلف بر یکدیگر تاثیرگذار بوده‌اند. این مورد در هنر اعتراضی و انقلابی هم کاملاً مشهود است. دو انقلاب در کشورهای روسیه و مکزیک باعث بروز تحولات عظیمی در زمینه‌ی هنری این دو کشور شد؛ هنرمندان ایرانی در دوران پیش از انقلاب و در طول جنگ، بسیار از آثار هنر انقلابی روسیه و مکزیک ایده گرفتند که در بخشی از نمایش «آینه در آینه» به این مورد پرداخته شده است.  
پایان‌بندی این نمایش متشکل از آثار هنرمندان حوزه‌ی اندیشه و هنر اسلامی است. از اسفند 57 تا فروردین 58 گروهی از هنرمندان در یک اقدام جمعی آثار خود را در حسینه‌ی ارشاد به نمایش گذاشتند. این گروه از نقاشان در قالب تشکیلاتی به نام «حوزه‌ی اندیشه و هنر اسلامی» اعلام موجودیت کردند و پس از پیوستن به سازمان تبلیغات اسلامی، به‌عنوان «حوزه‌ی هنری» شناخته شدند.  

به‌صورت‌کلی می‌توان گفت که ایده‌ی اصلی این نمایش، بررسی تاریخ‌نگارانه‌ی مقطع مهمی از تاریخ هنر ایران است. در این مقطع هنرمندان با رویکردی اعتراضی در تمامی رسانه‌های قابل ذکر مانند ادبیات، موسیقی، عکس و نقاشی شروع به خلق آثاری می‌کنند که این روند به هنر اعتراضی منجر شده و پس از آن به هنر انقلابی و هنر جنگ می‌رسد. با قدم زدن در مسیر آثار موجود در موزه می‌توان این سیر هنری را تمام و کمال مشاهده و بررسی کرد.  

طبق گفته‌ی احسان آقایی، مدیر موزه‌ی هنرهای معاصر تهران، حدود 3 سال تلاش صرف تحقیق و بررسی برگزاری این نمایش شده است. همچنین در ماه آینده، کتاب نمایش شامل چندین مقاله‌ی تخصصی چاپ خواهد شد که از زوایای مختلفی چون جامعه‌شناسی هنر و نشانه‌شناسی به بررسی آثار موجود می‌پردازد و در آن ایده‌ی کلی نقاشی انقلابی و اعتراضی نیز مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد.