نگاهی به اثر ارکیده ترابی در پروژه‌ی دهلیز 

موزه‌ی هنرهای معاصر شیکاگو در «پروژه‌ی دهلیز» اثری از ارکیده ترابی را با عنوان «صبحانه‌ی مخصوص پنج دلاری پیچ هاوس» به نمایش گذاشته است. 

در تاریخ ادبیات ایران نمونه‌های فراوانی از طنز و به‌ویژه طنز انتقادی یافت می‌شود. اساساً شوخی واکنشی هوشمندانه است به تلخی‌های روزگار. آن‌که در بیانش ظریف و طناز است احتمالاً در هضم پیرامونش هم موفق‌تر بوده است. شاخص‌ترین ویژگی آثار ارکیده ترابی شوخ‌طبعی‌ است؛ شوخی و طنزی که هجو نمی‌شود، نیش و نقد دارد و چون تصویری دیدنی و جذاب، مخاطب را با خود همراه می‌کند. در اثر «صبحانه‌ی مخصوص پنج دلاری پیچ هاوس» پروژه‌ی دهلیز وارد یک حمام عمومی مردانه می‌شویم. برای خلق این حمام از نوعی تکنیک انتقالی رنگ استفاده شده است.

حمام در فرهنگ تصویری ـ تاریخی ما، از نگاره‌ی «هارون‌الرشید در حمام» اثر کمال‌الدین بهزاد و نگاره‌های پرشماری از حمام کردن شیرین و تماشاگر‌ی خسرو آغاز می‌شود و تا قتل امیرکبیر در حمام فین و صحنه‌های حمام عمومی در فیلم قیصر پیش می‌آید. نقطه‌ی اشتراک این حمام‌ها مردانند، که اگر مشغول شست‌وشو هم نباشند، یا در حال دید زدن‌ هستند یا مرتکب قتل می‌شوند. از این‌رو موقعیت حمام در نقاشی ارکیده ترابی خود انتخابی قابل‌توجه است. اولین چیزی که در حمام مورد بحث ما چشممان را پر می‌کند، مردان نیمه‌برهنه‌ی لنگ‌پوشیده، چاق و بی‌خیالند! یکی در حال مشت‌مال دیگری است، یکی لمیده، یکی پا در تشت گذاشته، یکی لب تر می‌کند و خلاصه‌اش اینکه مشخصاً مشغول هیچند! مشغول استراحتی مازاد! گربه‌ای هم در حمام است و همه خوشحالند و خجسته، از چه؟ از فتح‌الفتوحی که نکرده‌اند، از اندیشه‌ای که نورزیده‌اند، از استراحت پیوسته‌شان. انگار چرخه‌ی لودگی این صاحبان سبیل‌تابیده خیلی سریع آغاز می‌شود، فوراً در جاده‌ی بلاهت‌اند.

روایتی تصویری از دیالوگ ماندگارِ «هزار دستان» علی حاتمی: «جماعت خواب، اجتماع خواب‌زده، جامعه‌ی چرتی».

انگار در طول تاریخ اسیر چرت زدن در سینه‌کش آفتاب و قیلوله‌ی بعد از غذا و امثالهم بوده‌ایم!

ارکیده ترابی این اثر را با نگاه و برداشتی از نگارگری ایرانی خلق کرده است. ما شاهد چند فضا از حمام هستیم، اتاق‌های مخلتف، طاقچه‌ها، بام حمام و اندکی آسمان.

در نگارگری ایران قطع نگاره‌ها از این جهت که عمدتاً کتابت را شامل می‌شد، کوچک بود. این ویژگی نگاره‌های کهن در قیاس با ابعاد عظیم اثر ارکیده ترابی، مجدداً بازیگوشی شیرینی را به‌نمایش می‌گذارد. از طرفی با توجه به شباهت‌های این اثر و آثار نگارگری ایران، نگاره‌ی «هارون‌الرشید در حمام» کمال‌الدین بهزاد برایمان تداعی می‌شود و این‌بار انگار کار بهزاد هم خالی از شوخی نمی‌نماید! حدود ۶۰۰ سال پس از بهزاد، هنرمندی ایرانی در آمریکا با لطافت تمام در ایده و اجرا، اثری در نقد جامعه‌ی مردسالار خلق می‌کند که هم یادآور بهزاد است و هم بسیار شخصی و با لهجه‌ی تصویری خود هنرمند. این همان امر معاصر است که ریشه‌هایش را فراموش نمی‌کند و خود شخص هنرمند هم لابه‌لای عظمت تاریخی ریشه‌ها گم نمی‌شود.

تا اینجا با تصویر بزرگی مواجه شدیم که به سنت‌های نقاشی ایران بی‌توجه نیست؛ چه در رنگ و چه در فرم، شیرین و خوش‌لحن است و طنز مایه‌ی اصلی بیان‌مندی اثر به‌شمار می‌آید. ایده‌ی محوری اثر ارکیده ترابی نقد مردسالاری و سلطه‌ی مردان در جامعه است؛ اما برای واکنش به مردسالاری و تبعیض علیه زنان تلخی نمی‌کند! او اساساً از قربانیان تبعیض هم مایه نمی‌گذارد. در عوض فقط مردان را به صحنه می‌آورد؛ اما این‌بار صحنه را از نو می‌چیند، جامعه‌ای تازه می‌سازد و برایشان نقش‌هایی سرشار از بلاهت تعریف می‌کند. او به‌شیوه‌ی خودش از مردسالاری انتقام می‌گیرد. اگر عمده‌ی مردان جامعه تمامیت‌خواهند، ارکیده ترابی کل پهنه‌ی اثرش را گشاده‌دستانه به مردان می‌دهد؛ آقایان بفرمایید؛ جهانی فقط برای شما...

«صبحانه‌ی مخصوص پنج دلاری پیچ هاوس» نگاره‌ای عظیم از قرن بیست‌ویکم است که به‌جای تصویر کردن متون خمسه‌ی نظامی، به متن جامعه‌ای جنسیت زده کنایه می‌زند.

نمایش این اثر تا دوم ژانویه‌ ۲۰۲۲ در موزه‌ی هنرهای معاصر شیکاگو برپاست.

صبحانه‌ی مخصوص پنج دلاری پیچ هاوس | رنگ پارچه روی کتان کشیده‌شده | 1399 | 137.16 × 215.9 سانتی‌متر | حقوق معنوی تصویر متعلق به هنرمند است | عکاس: فرید معمار