جلیل ضیاءپور؛ پرچم‌دار نقاشی مدرن ایران

در سال ۱۲۹۹ ه.ش هنرمندی در بندر انزلی متولد شد که سال‌ها بعد با ورودش به دنیای نقاشی، دری از دیدگاه‌های مدرنیستی را به‌روی جامعه‌ی ایران باز کرد. جلیل ضیاءپور؛ کسی که با فعالیت‌های مستمر در طول زندگی پربارِ خود نقش تعیین‌کننده‌ای را در هنر معاصر ایران ایفا کرد. او پس از اتمام تحصیلاتش در دوران دبیرستان به تهران نقل مکان کرد تا در هنرستان موسیقی ادامه تحصیل دهد، ولی در نهایت در دانشکده‌ی هنرهای زیبا به‌صورت آکادمیک به فراگیری نقاشی مشغول شد. ضیاءپور یکی از اولین آثار اکسپرسیونیستی خود به نام «قیام کاوه» را نیز در همان دوران خلق کرده است. پنج سال بعد از ورودش به دنیای آکادمیک هنر و پس از دریافت نشان افتخار فرهنگی، نامش در بین افرادی قرار گرفت که موفق به دریافت بورسیه برای تحصیل در کشور فرانسه شدند. دوران طلایی شکل‌گیری تفکر مدرنسیتی ضیاءپور از همین زمان آغاز شد. او هم‌زمان با تحصیلات دانشگاهی به آکادمی آندره لوته (André Lhote)، نقاش سبک کوبیسم فرانسوی، راه یافت. ضیاءپور با حضور در آکادمی لوته علاوه بر آشنایی با ساختارهای کوبیسم، به‌شدت تحت‌تأثیر تفکرات لوته در خصوص نقش فعال هنرمند در شکل‌گیری فرآیندهای اجتماعی قرار گرفت. هم‌نشینی تعهد سیاسی و بیان هنری، زیربنای فکری جلیل ضیاءپور در طول پنج سال حضورش در فرانسه را شکل داد. زمانی که در سال ۱۳۲۷ به ایران بازگشت، آتلیه‌ی شخصی خودش را واقع در خیابان تخت جمشید افتتاح کرد.

تقریبا یک سال بعد، او به‌همراه جمعی دیگر از هنرمندان نوگرای ایرانی از جمله غلامحسین غریب، حسن شیروانی، مرتضی حنانه و منوچهر شیبانی که به‌ترتیب در زمینه‌های نویسندگی، نمایش‌نامه‌نویسی، موسیقی و شعر فعالیت داشتند، انجمن «خروس جنگی» را راه‌اندازی کردند. انتخاب خروس به‌عنوان نمادی از بیدارباش در فرهنگ ایرانی در کنار جنگی بودنش، نمایان‌گرِ ساختار انتقادی مجله بود. از جمله اهداف ابتداییِ شکل‌گیری انجمن، تلاش برای آشناییِ هرچه بیشتر توده‌ی مردم با هنرمندان و هنر نوگرای ایرانی بود. علاوه‌بر آن تلاقی زمانی تأسیس مجله با آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی موجب شد تا اعضای آن بتوانند رساتر و بی‌پرواتر از هر وقت دیگری، نظرات خود را در قالب مقالات انتقادی در اختیار مخاطبان خود قرار دهند. اما انتشار «خروس جنگی» به سردبیری جلیل ضیاءپور فقط تا شماره‌ی پنجم پیش رفت. اعضای اداره‌ی فرهنگ در آن دوران یکی از واژه‌های پرتکرار مجله به نام کوبیسم را با کمونیسم اشتباه گرفته بودند و همین موجب شد تا مجله پس از مدت کوتاهی توقیف شود. البته با پادرمیانی جلیل ضیاءپور و توضیح در خصوص مبنای فکری و هنری کوبیسم، مجله دوباره با نام تازه‌ای فعالیت خود را از سر گرفت. اما نشریه‌ی نوپا با نام «کویر» نیز تا دو شماره بیشتر ادامه نیافت. علاوه‌بر این پس از همین دوران بود که با اضافه شدن هوشنگ ایرانی، شاعر تندروی سبک سورئال، جلیل ضیاءپور از ادامه‌ی هم‌کاری با مجله انصراف داد.

البته توقیف مجله‌ی «خروس جنگی» فقط به برداشت اشتباه از یک کلمه خلاصه نمی‌شد، بلکه مبارزه با سنت‌گرایی در هنر ایران یکی‌دیگر از ریشه‌های مخالفت با آن بود. در تمام دورانی که مجله انتشار می‌یافت، آتلیه‌ی ضیاءپور مکانی محوری برای بحث‌های داغ هنرمندان در رابطه با دیدگاه‌های مدرنیستی در مواجهه با سبک‌های سنتی هنر ایران بود. در همین زمان بود که افرادی مانند بهمن محصص، صادق هدایت و ... نیز جذب این فضا شدند.

محور فعالیت انجمن در تضاد با دیدگاه نقاشان رسمی و دانشگاهی بود و همین سبب شده بود تا بخشی از جامعه‌ی هنرمندانِ سنت‌گرا فعالیت‌های انجمن را نادیده بگیرند. اما جلیل ضیاءپور و هم‌کیشانش دست از تلاش برای معرفی هنر مدرن به جامعه‌ی سنت‌زده‌ی ایرانی برنداشتند و با حضور مداوم در محافل فرهنگی و ارائه‌ی دیدگاه‌های فکری خود به اشاعه‌ی هرچه بیشتر هنر مدرنیستی پرداختند. ولی درنهایت مخالفت‌ نگاه سنت‌گرا تأثیر خود را گذاشت و به تاریکی مسیر تازه‌ای که «خروس جنگی» چراغ راهش بود منجر شد.

برای آشنایی بیشتر با آثار ضیاءپور و تأثیری که تحصیل در فرانسه و فراگیری هنر مدرن بر روی او گذاشته بود می‌توان به یکی از نقاشی‌های او به نام «زینب خاتون» اشاره کرد. این نقاشی نمونه‌ای جامع از نگاه هنرمند به اصول زیباشناختی کوبیسم در بستری بومی و محلی است.«زینب خاتون» تقریبا هم‌زمان با برگزاری دومین دوسالانه‌ی تهران به نمایش درآمد و کسب جایزه‌ی نخست را نیز برای ضیاءپور به ارمغان آورد.

کاترین ناهیدی، پژوهش‌گر هنر، در توصیف این اثر گفته است:

«زینب خاتون، نمایش‌دهنده‌ی تصویر زنی در حال شانه زدن موهایش در حمامی عمومی است؛ فیگوری پیچ‌وتاب‌خورده‌ در مقابل کاشی‌هایی زرد و سبز و آبی‌رنگ. پالت رنگی بدن زن با سایه‌های قهوه‌ای و سیاه در کنار دست‌ها و پاهای حنازده در کانون توجه است. تاکید هندسی بر ساختار کاشی‌ها به جلوه‌ی هندسی نقاشی کمک شایانی کرده است و آن را با وجود عدم پرسپکتیو، از تخت بودن خارج کرده است. ارجاع جلیل ضیاءپور به حمام، تداعی‌گر تصویری اوریانتالیستی از صحنه‌های حمام شرقی است که در عین حال تضاد خود را با نگاه‌های شرق‌شناسانه‌ی زمان خود حفظ کرده است. او در اثر خود با به نمایش گذاشتن مفهومی نامتعارف از صحنه‌ی حمام، به ریشه‌های سنت تصویری بومی و محلی ارجاع می‌دهد. علاوه‌بر این به‌طور آشکاری سنت‌های نقاشی دوران گذشته‌ی ایران را می‌شکند و آشنایی خود را نسبت به مدرنیسم ایرانی با زبانی کوبیسمی در معرض نمایش قرار می‌دهد.»

ضیاءپور نه‌تنها در آثارش بلکه در مقالات نظری خود هم به بازتولید نگاهش می‌پرداخت. در مهر ماه ۱۳۲۱ دیدگاه‌های هنری‌اش را در قالب رساله‌ای به نام «لغو نظریه‌های مکاتب گذشته و معاصرـاز پریمیتیو تا سورئالیسم» منتشر کرد. او در این مقاله به ناکافی بودن مکتب‌های هنری غربی در مسیر اهداف بنیادین نقاشی اشاره کرده است.  در نقل قولی از خود هنرمند آمده است:

«باید به‌خاطر داشته باشیم که نقاش نمی‌تواند کاملا نسبت‌به موضوعات اجتماعی بی‌تفاوت بماند. فرار از باورها و واکنش دیگران در موقعیتی که از تأثیر آن‌ها بر یک‌دیگر خبر داریم، غیرممکن است. هیچ چیزی بدون نیاز محیطش ایجاد نمی‌شود و در پسِ هر درخواستی، ضروریاتی از جامعه نهان است. درخواست من نیز فراتر از زمان حال جامعه‌ی خودم نیست.»

با گذشت سال‌های زیادی از دوران کاری هنرمند بدون شک باید او را از بنیان‌گذاران نقد هنری و سبک کوبیسم در ایران بدانیم. او بخش زیادی از عمرش را صرف سفرهایی به نواحی مختلف ایران کرد تا با نگاهی عمیق‌تر به مردم‌شناسی در آثارش بپردازد. زندگی ایلیاتی‌ها و عشایر، پای‌بندی به سطوح سنتی و تلفیق آن با کوبیسم، ساده‌سازی پیکر‌ها و عناصر اصیل ایرانی اجزای جدانشدنی آثار هنری او محسوب می‌شوند. جلیل ضیاءپور تا آخرین سال‌های عمرش با وجود بیماری سختی که داشت به تدریس هنر نوگرای ایرانی در دانشگاه‌های  ایران ادامه داد و همواره تلاش می‌کرد تا نسل جوان را به‌درستی با نوگرایی برآمده از مدرنیته آشنا کند.

منابع:

• https://iranicaonline.org/articles/ziapour-jalil
• https://stedelijkstudies.com/journal/cubism-in-iran-jalil-ziapour-and-the-fighting-rooster-association/
• https://www.academia.edu/44735430/Jalil_Ziapour_An_Iranian_Student_at_the_Acad%C3%A9mie_Lhote
• https://artchart.net/en/artists/%D8%AC%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%B6%DB%8C%D8%A7%D9%BE%D9%88%D8%B1

تصویر کاور و اسلایدر:

• صفحه‌ی اینستاگرام هنرمند: jalilziapour@