نگاهی به پوستر‌های مرتضی ممیز

مرتضی ممیز (۱۳۸۴-۱۳۱۵) را با مصورسازی، طراحی جلد کتاب و مجله و طراحی نشان و لوگو می‌شناسیم. اما او در شاخه‌های مختلفی چون طراحی صحنه و لباسِ نمایش‌نامه و فیلم، کارگردانی انیمیشن و طراحی پوسترهای فرهنگی و سینمایی نیز فعالیتی گسترده داشت. او را می‌توان از مؤثرترين پیش‌روان طراحی پوسترهای سينمايی پیش و پس از انقلاب دانست که هم‌سو با تحولات سینمای ایران در دهه‌های چهل و پنجاه، به هم‌کاری با کارگردانان مطرح سینمای موج نو پرداخت.  

ممیز در طراحی پوسترهایش بنا بر حوزه‌ی کارکردی آن‌ها (سیاسی، سینمایی، فرهنگی) شیوه‌های بیانی مختلفی را به‌خدمت می‌گرفت. او در پوسترهای فرهنگی‌اش گاه از عناصر هنر سنتی ایران مانند خط نستعلیق، اسلیمی‌ها، نقش‌مایه‌های حاشیه‌ی قالی‌ها و عناصر معماری ایرانی استفاده می‌کرد^(۱)و از جمله هنرمندانی بود که در طراحی پوسترهای سینمایی‌اش با بهره‌گیری از تکنیک‌های عکاسی و جلوه‌های بصری آن آثاری ماندگار خلق کرد. اهمیت به طراحیِ عنوان فیلم بر اساس محتوای آن، استفاده از چهره‌ها به‌صورت گرافيكی و با بهره‌گیری از عکاسی، استفاده از رنگ‌های متناسب با حال و هوای فیلم و بیش‌ازهمه تأثیرپذیری از گرافیک اروپای شرقی، مکتب لهستان و آثار رومن سیسلوویچ^(۲) را می‌توان از خصوصیات پوسترهای سینمایی و سیاسی او دانست. او در گفت‌وگو با نشریه‌ی کلک درباره‌ی چگونگی مواجهه و تأثیرپذیری‌اش از گرافیک لهستان چنین شرح می‌دهد:

«زمانی‌که در دبیرستان درس می‌خواندم ـ‌دبیرستان ما نامش بامداد بود و در خیابان جمهوری نزدیک چهارراه باستان قرار داشتـ ضمن گذر از خیابان سی‌متری روبه‌روی ساختمان ژاندارمری، وارد انجمن فرهنگی سفارت لهستان شدم. در قرائت‌خانه‌ی آن‌جا چشمم به مجله‌ای به نام «پولند» افتاد که در آن فعالیت‌های فرهنگی و هنری لهستان را معرفی می‌کرد. بخشی از مجله همیشه به گرافیک و پوسترهای لهستان اختصاص داشت. در آن‌جا بود که برای اولین‌بار هنر و طراحی گرافیک لهستان را شناختم و این مجله مؤثرترین منبعی شد که توجه مرا به این هنر سوق داد.» (ممیز، ۱۳۷۱: ۴۵)

پوستری با عنوان «از خون جوانان وطن لاله دمیده» از نمونه پوسترهای ممیز با مضمون انقلابی و متأثر از پوسترهای سیاسی لهستان است. کاربرد ترکیبی رنگ قرمز و سیاه و سفید، کاربرد نوشتار در قالب شعار، استفاده‌ی نمادین از گل لاله و مشت گره‌شده و صراحت تصویر و معنا از جمله خصوصیات مشترک پوسترهای سیاسی ایران و لهستان است. در این پوستر از جای چشم‌ها و قلب پیکره‌ای سیاه، سه گل سرخ افراشته شده است؛ گل‌هایی که در بخش انتهایی خود به مشت‌هایی گره‌شده تبدیل گردیده‌اند. بر زمینه‌ی روشن این پوستر، شعاری به رنگ سیاه درج شده است.

ممیز در سال ۱۳۵۱ اولین پوسترهای سینمایی خود را برای فیلم «خواستگار» علی حاتمی و فیلم «بلوچ» مسعود کیمیایی طراحی کرد. او در همین سال طراحی پوستر فیلم «ستارخان» علی حاتمی و پوستر تئاتر «بازرس» از نیکلای گوگول به کارگردانی عزت‌الله انتظامی را به‌انجام رساند. هم‌چنین در سال ۱۳۵۲ برای فیلم‌ـ‌انیمیشنی به کارگردانی خودش با عنوان «سیاه پرنده» پوستری طراحی کرد. سال ۱۳۵۲ برای ممیز سال پرکاری بود و طراحی پوستر فیلم‌ها و نمایش‌هایی را برای او به‌همراه داشت، از جمله فیلم‌های «آرامش در حضور دیگران» از ناصر تقوایی، «صمد به مدرسه می‌رود» از پرویز صیاد، «هشتمین روز هفته» از حسین رجاییان، «خاک» از مسعود کیمیایی، «مغول‌ها» از پرویز کیمیایی، «یک اتفاق ساده» از سهراب شهید ثالث و تئاتر‌های «درقوزآباد» به کارگردانی سیروس ابراهیم‌زاده، «مرگ همسایه» به کارگردانی جعفر والی و محمدعلی جعفری و طراحی پوستر فیلم‌های «فرانک کاپرا» و کنسرت موسیقی «مندلسن موتسارت برامس». در بیش‌تر پوسترهای یادشده استفاده از عکس و کاربرد رنگ‌های محدود قرمز و سیاه و سفید مشهود است. 

ممیز در سال‌های بعد، طراحی پوستر فیلم‌هایی چون «صمد آرتیست می‌شود» از پرویز صیاد (۱۳۵۳)، «گوزن‌ها» به کارگردانی مسعود کیمیایی (۱۳۵۳)، «غریبه و مه» از بهرام بیضایی (۱۳۵۳)، «طبیعت بی‌جان» از سهراب شهید ثالث (۱۳۵۴)، «در غربت» به‌ کارگردانی سهراب شهید ثالث (۱۳۵۴)، «غزل» از مسعود کیمیایی (۱۳۵۵)، «ملکوت» از خسرو هریتاش (۱۳۵۵)، «دایره مینا» به کارگردانی داریوش مهرجویی (۱۳۵۷)، «بن‌بست» از پرویز صیاد (۱۳۵۷) و تعدادی پوستر فرهنگی هم‌چون طراحی پوستر «بازار فیلم چهارمین جشنواره فیلم تهران» (۱۳۵۴)، تئاتر «فالگوش» (۱۳۵۴)، نمایش «هنر پوستر ایران» (۱۳۵۶) و نخستین نمایشگاه «هنر گرافیک آسیا» (۱۳۵۷) را بر عهده گرفت.

باید به این نکته اشاره کرد که مرتضی ممیز در دهه‌ی پنجاه، عضو رسمی «گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان» بود که به‌همراه دیگر اعضای این گروه در نمایشگاه‌ بین‌المللی تهران^(۳) و نمایش‌های «گنج و گستره ۱»، «گنج و گستره ۲» در گالری مس، گالری آبی، واش‌آرت آمریکا و بازل سوییس شرکت کرد. او در این بازه‌ی زمانی، علاوه‌بر ارائه‌ی آثار هنری و چیدمان‌های مفهومی، طراحی پوستر نمایش گروه آزاد در گالری مس (۱۳۵۳)، طراحی جلد کاتالوگ و پوستر نمایش «آبی» (۱۳۵۴)، کارت دعوت، جلد کاتالوگ و پوستر نمایش «گنج و گستره ۱» (۱۳۵۴)، نشان گروه، کاتالوگ نمایشگاه و طراحی پوستر نمایش «گنج و گستره ۲» (۱۳۵۵) و  طراحی پوستر غرفه‌ی ایران در نمایشگاه واش‌آرت امریکا^(۴) (۱۳۵۶) را بر عهده گرفت. 

ممیز در سال‌های پس از انقلاب، برای فیلم‌هایی چون «کمال‌الملک» به کارگردانی علی حاتمی (۱۳۶۲)، «خانه عنکبوت» از علیرضا داوودنژاد (۱۳۶۲)، «دونده» به کارگردانی امیر نادری (۱۳۶۳)، «تنوره دیو» از کیانوش عیاری (۱۳۶۴)، «روزهای انتظار» از اصغر هاشمی (۱۳۶۵)، «شبح کژدم» به کارگردانی کیانوش عیاری (۱۳۶۵)، «خانه دوست کجاست» از عباس کیارستمی (۱۳۶۶)، «ناخدا خورشید» از ناصر تقوایی (۱۳۶۶)، «شیر سنگی» به کارگردانی مسعود جعفری جوزانی (۱۳۶۶)، «اجاره‌نشین‌ها» از داریوش مهرجویی (۱۳۶۶)، «شاید وقتی دیگر» به کارگردانی بهرام بیضایی (۱۳۶۷)، «مادر» از علی حاتمی (۱۳۶۸)، «در مسیر تندباد» از جعفری جوزانی، «ای ایران» از ناصر تقوایی (۱۳۶۸)، «مهاجر» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا (۱۳‌۶۹)، «جستجوگر» از محمد متوسلانی (۱۳‌۶۹)، «دلشدگان» از علی حاتمی (۱۳۷۱)، تئاتر «دایی وانیا» (۱۳۷۱) به کارگردانی پری صابری، تئاتر «پیروزی در شیکاگو» به کارگردانی داوود رشیدی (۱۳۷۱)، «نیاز» به کارگردانی علیرضا داوودنژاد (۱۳۷۲)، «هنرپیشه» به کارگردانی محسن مخملباف (۱۳۷۲)، «زیر درختان زیتون» از عباس کیارستمی (۱۳۷۴)، تئاتر «رند خلوت‌نشین» (۱۳۸۰) و هشتمین جشنواره فیلم فجر^(۵) (۱۳۶۸) پوستر طراحی کرد. علاوه‌بر پوسترهای سینمایی، ممیز طراحی پوستر «آثار هنرمندان معاصر» (۱۳۷۸)، «نمایشگاه پوسترهای تجربی طراحان گرافیک ایران» (۱۳۷۹)، «نمایشگاه طراحی امروز ایران؛ چشم‌انداز ۷۹» (۱۳۸۰)، «پس از سه‌هزار سال ما ایرانی‌ها» (۱۳۸۰) و «پوستر موسیقی شمال خراسان» (۱۳۸۲) را در کارنامه‌ی هنری خود ثبت کرد.

مرتضی ممیز در سال‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۶۶ و ۱۳‌۶۹ برنده‌ی جایزه و مدال بهترین پوسترهای سینمایی جشنواره‌ی فیلم فجر شد و در سال ۱۳۶۸ سیمرغ بلورین بهترین پوستر برای پوستر فیلم «ای ایران» را به دست آورد. او پس از سال‌ها فعالیت هنری، روز پنجم آذرماه سال ۱۳۸۴، پس از تحمل یک دوره‌ی سخت بیماری درگذشت و میراثی جاودان را برای آیندگان بر جای گذاشت.

پانوشت:

۱. به‌عنوان نمونه در پوستری برای نهمین جشن هنر شیراز، ممیز از تصویر ستون تخت‌جمشید به‌عنوان تنه‌ی درخت بهره گرفت و در طراحی پوستر پنجمین جشنواره‌ی جهانی فیلم تهران از تصویر بز بالدار ظرفی متعلق به دوران هخامنشی استفاده کرد.
۲. Roman Cieslewicz (۱‌۹۳۰ -۱‌۹۹۶) عکاس و هنرمند گرافیست لهستانی.
۳. حضور مرتضی ممیز در نخستین نمایشگاه هنری بین‌المللی تهران در ذیل نام گروه آزاد و در بخش آفیش صورت گرفت (خلعتبری، ۱‌۴۰۰: ۸۸).
۴. سفرنامه مرتضی ممیز را باید جامع‌ترین روایت به‌جامانده از این رویداد دانست. این یادداشت سه‌قسمتی، در تعاقب بازگشت هنرمندان به ایران، در روزنامه‌ی رستاخیز منتشر شد. این سه قسمت به‌ترتیب در روزهای ۷ و ۸ و ۹ خرداد ۱۳۵۶ به چاپ رسیدند. برای اطلاعات بیش‌تر مراجعه شود به (خلعتبری، ۱‌۴۰۰: ۲‌۵۲)
۵. او در طراحی این پوستر از طرح شيشه‌های رنگين بالای پنجره بهره گرفته و در پايين هم چندین نوار فيلم در چند رنگ به نشانه بين‌المللی بودن جشنواره قرار داده بود.

منابع:

• ممیز، مرتضی (۱۳۷۱)، گفت‌وگو با مرتضی ممیز، مجله کلک، سال سوم، شماره ۳۰، ص ۳۶-۹۱.
• خلعتبری، آرمان (۱‌۴۰۰)، در جست‌وجوی آزادی: درباره‌ی گروه آزاد نقاشان و مجسمه‌سازان، تهران: نظر.

تصویر کاور و اسلایدر:

• www.momayez.ir