منیر فرمانفرمائیان: از دل باغ‌های گل دوران کودکی تا آینه‌های درخشان تودرتو

در شانزدهم آذر ماه سال ۱۳۰۱ شمسی، در یکی از خانواده‌های سطح بالای شهر قزوین، دختری متولد شد که نامش را منیر گذاشتند. منیر شاهرودی فرمانفرمائیان بعدها به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین هنرمندان معاصر در ایران و جهان شناخته شد. دوران کودکی‌اش در قزوین را با خاطرات پرسه‌ زدن میان باغی پر از گل به‌خاطر می‌آورد، جایی که نخستین طراحی‌های خود از گل‌ها، گیاهان و پرند‌ه‌ها را خلق کرد. هم‌زمان با آغاز پادشاهی رضا پهلوی، پدر منیر با پذیرفتن سمتی در مجلس مشغول به‌کار شد و به‌همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد.

منیر پس از اتمام دوران متوسطه وارد دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد تا در رشته‌ی نقاشی تحصیل کند. او در اواخر دهه‌ی ۱۳۲۰ شمسی تصمیم داشت تحصیلات آکادمیک خود را خارج از ایران ادامه دهد اما به‌دلیل شرایط نامناسب کشور مقصدش فرانسه، در دورانی که عواقب جنگ جهانی بر آن سایه افکنده بود، از رفتن به اروپا منصرف شد. مدتی بعد و پس از یک سفر طولانی و پرمخاطره، منیر توانست به‌همراه جمعی از هنرمندان دیگر خود را به نیویورک برساند.

فرمانفرمائیان ابتدا در دانشگاه کرنل (Cornell University) و سپس در مدرسه‌ی هنر طراحی پارسونز (Parson’s School of Design) مشغول به تحصیل شد. تنفس در فضای هنری نیویورک به منیر کمک کرد تا رشد و بالندگی خود را در مسیر درستی ادامه دهد. او در این دوره با هنرمندان مطرحی از جمله جوآن میچل باسکیا (Jean-Michel Basquiat)، الکساندر کالدر (Alexander Calder)، اندی وارهول (Andy Warhol) و فرانک استلا (Frank Stella) در ارتباط بود و همین فضا موجب شد تا تجربه‌‌‌ای منحصربه‌فرد در دوره‌ای درخشان از صحنه‌ی هنر نیویورک را از سر بگذراند. علاوه‌بر این، در همان زمان هنرمندان ایرانی بی‌شمار دیگری با قصد تحصیل در فضای هنری بین‌المللی به اروپا مهاجرت کرده بودند؛ اما تجربه‌ی هنر معاصر و پیش‌رو در قلب نیویورک به نگاه او تمایزی بخشید که تا سال‌ها بعد هم رگه‌هایی از آن را در کار او دیده می‌شد.

یکی از نقاط پراهمیت زندگی منیر فرمانفرمائیان در نیویورک، آشنایی او با آرتور پوپ (Arthur Upham Pope)، مورخ هنر آمریکایی بود که سابقه‌ی پژوهش‌های وسیعی در آثار هنری و باستانی ایران داشت. فرمانفرمائیان در این دوران علاوه بر فراگرفتن هنر معاصر دنیا، نگاهی پخته‌تر نسبت به فضای هنری ایران در دوران گذشته پیدا کرد. او در بهمن‌ماه سال ۱۳۳۶ به ایران بازگشت و مدتی بعد با ابوالبشر فرمانفرمائیان، تاجر و حقوق‌دان، ازدواج کرد. در سال ۱۳۳۷ و در جریان بیست‌وسومین دو‌سالانه‌ی ونیز، منیر فرمانفرمائیان برای نمایش مونوتایپ‌هایش از مجموعه‌ی «گل‌ها» توانست مدال طلای بی‌ینال را دریافت کند. اولین نمایشگاه انفرادی آثارش نیز تقریبا یک سال بعد و در دانشکده‌ی‌ هنرهای زیبای تهران برگزار شد.

کنجکاوی منیر نسبت به هنر باستانی ایران بهانه‌ای شد تا در مدت‌زمان حضورش در وطن، به سفرهای زیادی برود و مجموعه‌هایی ارزشمند از هنرهای سنتی ایران را جمع‌آوری کند؛ این مجموعه‌ها شامل آثار گسترده‌ای از منسوجات، جواهرات ترکمن، نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای و ... بود. این هنرمند در جریان یکی از سفرهایش به شیراز، شیفته‌ی آینه‌کاری‌های ظریف و درخشان شاهچراغ شد؛ شوقی که به‌تدریج سرآغازی بر خلق آثار هنری تازه‌ای شد که امروزه منیر فرمانفرمائیان بیشتر به‌واسطه‌ی آن‌ها شناخته می‌شود.

منیر فرمانفرمائیان در جریان یکی از نمایشگاه‌های بین‌المللی از آثارش، زمانی که کارهایش را به صوفی‌گری نسبت می‌دهند، قاطعانه چنین برداشتی را رد کرده است. او جایی در مورد آثارش می‌گوید:«کار من به‌طور وسیعی با هندسه در ارتباط است؛ همان‌طور که می‌دانید فرم هندسی همیشه با یک نقطه آغاز می‌شود و از همان‌جا می‌تواند تا تبدیل شدن به یک دایره ادامه پیدا کند. همین نقطه می‌تواند در کنار دو نقطه‌ی دیگر، یک مثلث بسازد. چهار نقطه می‌توانند مربع بسازند، پنج نقطه پنج‌ضلعی، شش نقطه شش ضلعی، هشت نقطه هشت‌ضلعی و .... و این روند بی‌پایان ادامه پیدا می‌کند. دیدن فرم‌های هندسی مساجد قدیمی با کاشی‌کاری، چوب‌کاری و گچ‌کاری‌هایشان الهام‌بخش من برای خلق آثارم شد. احساس درونی من از آن‌چه با چشمانم می‌بینم و با قلبم حس می‌کنم، پیش‌برنده و محور اساسیِ تمامی کارهای من محسوب می‌شود.»

این هنرمند در روند تولید احجام‌ آینه‌ای از راهنمایی استادکاران حرفه‌ای در این زمینه کمک می‌گرفت. یکی از این افراد حاجی استاد محمد نوید بود که منیر به‌کمک او توانست نقوش موزاییکیِ متعددی را با تراشیدن شیشه و آینه و به اشکال مختلف خلق کند. آثار فرمانفرمائیان در این دوران فقط به کارهای آینه‌ای محدود نشده و طراحی‌های بسیاری نیز از او به یادگار مانده است که به‌موازات این آثار، با قلم و مدادرنگی بر روی کاغذهای برش‌خورده نقش بسته‌اند. هم‌چنین سفرهای منیر در اواخر دهه‌ی پنجاه میلادی به نقاط مختلف ایران، موجب آشنایی عمیق وی با روند تولید صنایع‌دستی و باستانی شد تا جایی که مشاهداتش الهام‌بخش مسیر هنری او در دهه‌های بعدی بود. برای مثال، دسته‌ای از آثار سه‌بعدی فرمانفرمائیان برگرفته از اشکال مثلثی سیاه‌چادرهای عشایری بوده‌اند.

علاوه‌بر آثار حجمی و طراحی، نقاشی‌هایی شامل فرم‌های انتزاعی، تعدادی کلاژ و آثاری ترکیبی از نقاشی و خوشنویسی نیز از فرمانفرمائیان به یادگار مانده است. او پس از آن‌که هم‌زمان با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ برای دومین‌بار به نیویورک مهاجرت کرد، بخش زیادی از اموالش در ایران را برای همیشه از دست داد و در این دوران با خلق این آثار تلاش داشت تا علاوه‌بر از سر گرفتن فعالیتش، خاطرات آن اشیا را محفوظ نگه دارد.

او از تصاویر مجله‌ها، کاغذهای چاپ شده، عناصر مینیاتوری هنر دوران باستان و ... برای خلق تعدادی از کلاژهایش کمک می‌گرفت. گل نیز یکی از عناصر جدانشدنی آثارش در دوران دوری از وطن بود. یکی از مجموعه‌هایش با عنوان جعبه‌های اندوه (Heartache Boxes)، نمایان‌گر نوعی از مقاومت برای فراموشی فرهنگ، تاریخ و زبان مادری‌اش است؛ جعبه‌هایی که با کلاژهای کاغذی، عکس‌ها و زوایای تودرتوی خود، زاویه‌ای متفاوت از زندگی منیر را در مقابل چشمان مخاطب به نمایش می‌گذارند.

تاکنون نمایشگاه‌های زیادی از آثار این هنرمند در سطح بین‌المللی برگزار شده است که یکی از مهم‌ترین آنها «امکان بی‌نهایت» (Infinite Posibility) بود. این رویداد که در موزه‌ی گوگنهایم نیویورک صورت گرفت، مجموعه‌ای از آینه‌کاری‌های بزرگ‌اندازه و نقاشی‌های منیر فرمانفرمائیان را به نمایش گذاشت و با حضور خود هنرمند افتتاح شد.

منیر فرمانفرمائیان در سال ۱۳۸۳ بار دیگر به ایران بازگشت و هم‌زمان استودیوی شخصی خود را نیز افتتاح کرد. او تا آخرین روزهای عمر پربار خود خلق آثار هنری متمایزش متوقف نکرد و متواضعانه روند شکل‌گیری آن‌ها در ذهن و دستانش را برای مخاطبان گسترده‌اش شرح می‌داد.

در سال ۱۳۹۳ بهمن کیارستمی مستندی از زندگی فرمانفرمائیان با عنوان «منیر» را منتشر کرد و در آن به شرح پاره‌ای از فعالیت‌های وی، به‌خصوص پس از حضور دوباره‌اش در ایران پرداخت. هم‌چنین در سال ۱۳۹۶ به‌پاس قدردانی از نقش پررنگی که این هنرمند بر عرصه‌ی هنر مدرن ایران داشته است،موزه‌ی منیر شاهرودی فرمانفرمائیان در باغ نگارستان افتتاح شد. منیر فرمانفرمائیان سرانجام در ۳۱ فروردین‌ماه ۱۳۹۸ در منزلش از دنیا رفت و چند روز بعد در قزوین، شهر زادگاهش به خاک سپرده شد.

منابع: 

• www.britannica.com/biography/Monir-Shahroudy-Farmanfarmaian 
• high.org/exhibition/monir-farmanfarmaian-a-mirror-garden
• awarewomenartists.com/en/artiste/monir-shahroudy-farmanfarmaian
• www.artnet.com/artists/monir-shahroudy-farmanfarmaian 

تصویر کاور و اسلاید: 

• darz.art
• high.org/exhibition/monir-farmanfarmaian-a-mirror-garden