«مشق اول: زوال»: درباره‌ی کتاب عکس ماهور زهرایی

«مشق اول: زوال» عنوان کتاب عکسی از ماهور زهرایی است که با همکاری‌ نشر مولف و استودیو دوازده‌دوازده در سال ۱۳۹۸ طراحی و‌ منتشر شد. «مشق اول: زوال» شامل عکس‌های زهرایی است که پیش‌تر در پروژه‌های ۰۰۹۸۲۱ به‌‌نمایش در آمده بودند. 

ماهور زهرایی (متولد ۱۳۶۵) پیش‌تر در‌ چند نمایش انفرادی و‌ گروهی شرکت داشته است و آثار او اغلب عکس‌محور هستند. «مشق‌ اول: زوال» اولین ارائه‌ی آثار وی در قالب کتاب عکس است. زهرایی مجموعه و کتاب عکس «مشق‌ اول: زوال» را ارادتی به رابرت آدامز (۱۹۳۷)، عکاس آمریکایی، می‌داند که در شکل‌گیری نگاه شخصی و مسیر عکاسانه‌ی او نقش عمده‌ای داشته است. وی در گزاره‌ای که برای مجموعه در نظر گرفته است، «زوال» را مشقی بر اساس کتاب «شب‌های تابستانی، پیاده‌روی» رابرت آدامز معرفی می‌کند. 

البته می‌توان بین این آثار و مجموعه‌های‌ دیگری از آدامز چون «شب‌های تابستان» و «غرب جدید» نیز شباهت بصری یافت. وی هم‌چنین مکتب عکاسی دوسلدورف و نمایش «مکان‌نگاری‌های جدید: عکس‌هایی از چشم انداز‌های دگرگون‌شده توسط انسان» (۱۹۷۵) که توسط ویلیام جنکینز برگزار شد را بر خود و شکل‌گیری این مجموعه مؤثر می‌بیند.

زهرایی در عنوانی که برای آثار خود انتخاب کرده، واژه‌ی مشق را به‌کار برده است. وی تأثیرپذیری مشخص از سرچشمه‌های مطرح تاریخ عکاسی را نقشه‌ی راه خود می‌بیند و مشق کردن را راهی برای ارائه دادن آثار خود. زهرایی در گزاره‌ی مجموعه، مشق کردن را بستری برای مقابله با شرایط فعلی نمایش آثار پیشنهاد می‌کند و آن را راهی مناسب برای گفت‌وگو در باب آثار می‌نامد. مشق کردن یادآور سنتی کهن در خوش‌نویسی است؛ یکی از پایه های اصلی و اساسی یادگیری خوش‌نویسی که بدون آن تحصیل در این فعالیت تبدیل به امری تقریباً محال می‌شود. اهمیت مشق خط و انواع آن تا جایی است که در رساله‌ها و آثار ادبی شعرا به آن اشاره شده است. هم‌چنین استفاده از واژه‌ی مشق، نوعی تصویر فروتنانه از تولیدکننده‌ی هر اثری را برمی‌سازد.  

به آثار مجموعه‌ی «مشق اول: زوال» که نگاهی می‌اندازیم، آن‌چه هنرمند به تأثیرپذیری از مجموعه‌ی ذکرشده از آدامز و مشق کردن وی بیان داشته است را شاهد خواهیم بود. آثار شکل‌دهنده‌ی زوال شامل تصاویری سیاه‌وسفید با کنتراستِ بالا هستند که مانند مجموعه‌ی «شب‌های تابستانی، پیاده‌روی» آدامز در ‌شب و با نور فلاش عکاسی شده‌اند. عکس‌هایی که خیابانی خالی، یک خانه، بوته‌ها و گیاهان اطراف خیابان، صلیب، حصار‌های خانه و... را نشان می‌دهند و همه‌ی آن‌ها ‌خالی از انسان هستند و در دل شب فرو رفته‌اند. تا به این‌جای کار «مشق اول:زوال» به الگو یا سرمشق خود از لحاظ بصری و کیفیات جوی نزدیک می‌شود. زهرایی فضایی خالی را هدف گرفته و در ایجاد جوی گیرا و متأثرکننده قدرت‌مند ظاهر شده است.

اما یکی از تمایز‌ات اصلی که عمل مشق کردن در عکاسی را از دیگر هنر‌ها جدا‌ می‌کند، خود عمل عکاسی‌ است. عکاسی شاید در مقابل مشق کردن ایستادگی کند. عکاسی در تکرار خود نوعی تازگی می‌بیند، به‌گونه‌ای‌ که دو عکس از مکانی ثابت بیان‌گر دو چیز متفاوت هستند؛ چیزی که محور اصلی برخی از آثار بسیاری از عکاسان مطرح جهان چون پل گراهام شده است. این مسئله شاید به‌نوعی عمل مشق عکاسانه را بی‌هدف و از‌ پیش‌ شکست‌خورده نشان دهد. هنرمند برای فرار از این شکست به‌دنبال نزدیکی به محتوای سرمشق می‌رود و تلاش می‌کند علاوه‌بر شباهت‌های بصری، در محتوا نیز به سرمشق خود نزدیک شود. زهرایی با در نظر گرفتن فرأیند کاری آدامز، که خود آن را «عکاسی از طبیعت دگرگون‌شده توسط انسان» می‌نامد و در آن نوعی زوال طبیعت را می‌بیند، به‌سراغ مسئله‌ی زوال می‌رود. قرار دادن این موضوع به‌عنوان مسئله‌ی اصلی مجموعه‌ی «مشق اول: زوال» با گذاشتن مجسمه‌ی «ونوس میلو‌»ی دست‌بریده‌ی کوچکی درون تمام عکس‌ها اتفاق می‌افتد. ونوس کوچک یونانی در فاصله‌های متفاوتی نسبت به دوربین و ابژه‌های‌ دیگر درون کادر قرار گرفته و یا به‌پهلو بر زمین افتاده است. این ونوس که روزگاری به الهه‌ی یونانی اشاره داشته، در عکس‌های زهرایی تبدیل به عنصری ناکارآمد و ‌ناتوان شده است. چیزی که کوچک‌ترین اراده‌ای از خود ندارد و به شیء کوچک بی‌ارزشی می‌ماند که در بهترین‌حالت به جنس بنجلی برای زینت‌بخشی خانه‌ها تبدیل شده است. هنرمند در تلاش است تا این موضوع را به نشانه‌ای از زوال در مجموعه‌ی خود تبدیل کند و از این حیث به آدامز نزدیک شود. این مسئله خود تفاوتی بصری را با آثار آدامز ایجاد می‌کند که هنرمند به آن واقف است و در گزاره‌ی خود به آن اشاره داشته؛ موضوعی که به تمایز مشق از سرمشق می‌انجامد و منجر به شکل‌گیری نوعی وحدت در این مجموعه می‌شود. زهرایی با قرار دادن ونوس، «مشق اول: زوال» را در کنار تمام شباهت‌هایی که به منابع بصری‌ مورد نظرش دارد، به مجموعه‌ای مستقل تبدیل می‌کند که شامل تفاوت‌های اساسی با سرمنشاء شکل‌گیری آن‌هاست.  

«مشق اول:زوال» علاوه‌بر ارائه‌ی خود به‌عنوان مجموعه‌ای مجزا از سرمشق ،در تلاش برای نشان دادن ارجاعاتی برون‌متنی با سرمشق‌های خود بر‌می‌آید و در این مسیر با چالش‌هایی نیز روبه‌رو می‌شود. چالش‌هایی که این مجموعه را هر لحظه به سرمشق‌های خود دور و نزدیک می‌کند و امکانی گسترده برای گفت‌وگو در باب این مسائل فراهم می‌سازد.

تصویر کاور و اسلایدر:

• neveshtart.com