سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا از دریچه‌ی عکس‌ها و نقاشی‌ها

ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه سلسله‌‌ی قاجار، از تاریخ ۱۴ شوال ۱۲۶۴ تا ۱‌۷ ذی‌القعده ۱۳۱۳ ه.ق در ۱‌۷سالگی و پس از درگذشت پدرش، محمدشاه، به‌ تخت سلطنت نشست. او به شکار، سوارکاری، سیاحت، هنر و به‌ویژه نقاشی و عکاسی، نوشتن خاطرات روزانه و سفرنامه علاقه‌مند بود و گه‌گاهی شعر می‌سرود. ناصرالدین شاه نخستین پادشاه ایرانی بود که از اروپا دیدن کرد و در طول سلطنتش سه سفر به اروپا داشت.

سفر نخست او به دعوت فرانس ژوزف اول^(۱) ، امپراتور اتریش، و به‌بهانه‌ی بازدید از نمایشگاه بین‌المللی وین صورت گرفت. این سفر در سال ۱۲‌۹۰ ه.ق به‌مدت پنج ماه و نه روز به‌طول انجامید. او در این سفر به شهرها و کشورهای قفقاز، تفلیس، روسیه، آلمان، بلژیک، انگلستان، پاریس، سوییس، ایتالیا، اتریش، استانبول (عثمانی) راهی شد. در این سفر ناصرالدین شاه با چندتن از همراهان، امپراتور اتریش و همسرش از نمایشگاه بین‌المللی وین دیدن کرد. ایران هم‌چون کشور‌های مختلف در این نمایشگاه غرفه‌ی مخصوصی داشت و در آن کالاهای نفیس و صنایع‌دستی ایرانی به‌نمایش گذاشته شده بود. سفر شاه به اروپا و آشنایی با شرایط کشور‌های اروپایی او را بر آن داشت که در جهت بهبود اوضاع مملکت دست به اصلاحاتی بزند. او به‌این‌منظور شش وزیر جهت رسیدگی به کارهای وزارتی انتخاب کرد. در سال ۱۲‌۹۴ ه.ق میرزا حسین‌خان سپه‌سالار^(۲) به‌دستور ناصرالدین شاه مقرراتی درخصوص تکالیف وزارت‌خانه و اختیارات وزیران، سران سپاه و ارتش در تهران و شهرستان‌ها تدوین نمود و این طرح را تحت‌عنوان قانون به‌اجرا درآورد که در آن امتیازات بیش‌تری به وزرا داده می‌شد.

سفر دوم ناصرالدین‌ شاه به فرنگ در آخرین روز ربیع‌الاول سال ۱۲‌۹۵ ه.ق از تهران آغاز شد. برخلاف سفر اول که با کشتی و از طریق دریای خزر صورت گرفت، ترس از دریای طوفانی ناصرالدین شاه را واداشت که در سفر دوم و سوم از ارس به آن‌سوی مرز رهسپار شود. او در این سفر از شهرهای قفقاز، نخجوان، ایروان، تفلیس و کشورهای روسیه، لهستان، اتریش، آلمان، فرانسه دیدار کرد. این سفر چهار ماه و نه روز طول کشید.

خبر سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان در روزنامه‌ای روسی اعلام شد. در این سفر ناصرالدین شاه در برلین با ویلهلم یکم^(۳)، امپراتور آلمان، دیدار کرد. امپراتور ضیافت شامی به‌افتخار ناصرالدین شاه ترتیب داده بود، اما پیش از برگزاری این ضیافت امپراتور ترور شد و برنامه‌های ناصرالدین‌شاه در برلین ناتمام ماند. ناصرالدین شاه پس از اقامت یک‌ هفته‌ای خود در برلین عازم پاریس شد. سفر دوم با برپایی نمایشگاه بین‌المللی پاریس هم‌زمان بود و مطابق دست‌نوشته‌های ناصرالدین شاه او از این نمایشگاه دیدن کرد. ایران هم در این نمایشگاه غرفه‌ای داشت و صنایع‌دستی، فرش‌ها و خاتم‌کاری‌های اصفهان به‌نمایش گذاشته شده بود. ناصرالدین‌شاه بسیار تحت‌تأثیر این نمایشگاه قرار گرفت. یکی از مواردی که بسیار نظر او را جلب کرد صنعت چاپ روزنامه توسط دستگاه‌های جدید چاپ با تیراژ فراوان بود؛ چرا که در ایرانِ آن‌زمان چاپ سنگی رواج داشت و با هر سنگ فقط ۳۰۰ تا ۴۰۰ نسخه چاپ می‌شد. پس از سفر دوم شاه، مواردی هم‌چون چراغ برق و چراغ گاز در ایران متداول شد، قزاق‌خانه شکل گرفت، معلمان نظامی اتریشی و روسی استخدام شدند و تعدادی اسلحه و مهمات خریداری شد.

سفر سوم ناصرالدین‌شاه، که آخرین سفرش به اروپا بود، یازده‌سال پس از سفر دوم و در سال ۱۳۰۶ ه.ق صورت گرفت و شش‌ماه و دوازده‌روز طول کشید. او در این سفر از ایروان، تفلیس، مسکو، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان، پاریس، اتریش دیدار کرد. ناصرالدین‌شاه در بخشی از خاطرات خود در این سفر، هنگامی که در پاریس اقامت داشت، از دیدارش با دانشمند بزرگ، لویی پاستور^(۴) سخن گفته است. در این سفر مقامات انگلیس به‌افتخار ورود شاه ضیافت‌هایی برپا کردند. در یکی از این ضیافت‌ها جرالد تالبوت که از دوستان لرد سالیسبوری^(۵) بود، به‌کمک امین‌السلطان^(۶) توانست رضایت شاه را برای کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب کند. این قرارداد که طی سفر سوم شاه به اروپا بسته شد، در نتیجه‌ی مخالفت‌های اقشار گوناگون بعد از مدتی لغو گردید.

گرچه این سفرها مخارج زیاد، انعقاد قراردادها و اعطای امتیازاتی را به‌همراه داشت که بسیاری از آن‌ها به ضرر کشور تمام شد، نمی‌توان از تأثیرات مثبتی که بر شیوه‌ی مملکت‌داری‌ ناصرالدین شاه گذاشت چشم‌پوشی کرد.

پانوشت:

۱. Franz Joseph

۲. میرزا حسین قزوینی ملقب به مشیرالدوله و بعد ملقب به سپهسالار، به مدت دو سال صدراعظم ایران بود.

۳. William I or Wilhelm I

۴. Louis Pasteur

۵. Robert Arthur Talbot Gascoyne-Cecil: نخست‌وزیر وقت بریتانیا.

۶. میرزا علی‌اصغر خان اتابک، ملقب به امین‌السلطان، صدراعظم سه پادشاه قاجار- ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و محمدعلی‌شاه- بود.

منابع:

• شمیم، علی‌اصغر(۱۳۴۲) ، ایران در دوره‌ی سلطنت قاجار، تهران، ابن‌سینا.
• روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران.
• روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران.
• روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، به کوشش دکتر محمداسماعیل رضوانی، فاطمه قاضیها، تهران ،۱۳۶۹، کتاب اول.
• ghaziha.kateban.com

تصویر کاور و اسلایدر:

• fa.wikipedia.org