نمایش اَنسِلم کیفر در تالار باشکوه اسکروتینیو

منبع تصویر اسلایدر: «theartnewspaper.com»

از 26 مارس تا 29 اکتبر 2022 مجموعه‌ای از آثار انسلم کیفر (Anselm Kiefer)، هنرمند آلمانی، در تالار باشکوه اسکروتینیو (Sala de Scrutinio) در پالاتسو دوکاله (Palazzo Ducale) به نمایش درآمده است. در واقع این نمایش بخشی از رویداد پنجاه‌و‌نهمین بی‌ینال ونیز است که به مناسبت هزاروششصدمین سالگرد ساخت شهر ونیز توسط بنیاد موزه‌‌ی این شهر (MUVE) و به گردانندگی گابریلّا بلّی (Gabriella Belli) و یانه سیرئن (énJanne Sir) برگزار شده است. یکی از نکته‌های قابل‌توجه در مورد این نمایش، انتخاب عنوان آن است که از نوشته‌های فیلسوف ونیزی، آندرئا ایمو (Andrea Emo) برگرفته شده است:

«وقتی این نوشته‌ها سوزانده شوند، در آخر کمی هم از خود نور می‌دهند».

ونیز شهری است که به‌دلیل معماری منحصربه‌فرد بناهای تاریخی‌اش همواره موردتوجه بوده است. یکی از این بناهای زیبا که نمادی از قدرت و شکوه ونیز باستان و مقر فرمانروایان ونیزی بوده، پالاتسو دوکاله است. امروزه این بنا یکی از مهم‌ترین موزه‌های شهر محسوب می‌شود که آثار هنرمندان زیادی را در دل خود جای داده است. شکل امروزی پالاتسو دوکاله پس از آتش‌سوزی مهیب سال 1577، به‌دست بزرگ‌ترین معماران و هنرمندان ونیزی بازسازی و ساخته شد. دراین‌میان یکی از اتاق‌هایی که بیش‌ترین آسیب را متحمل شد، تالار باشکوه اسکروتینیو بود که بیش‌تر تزئینات و نقاشی‌های آن در آتش سوخت؛ بنابراین زمان آن رسیده بود که نقاشی‌های جدیدی از هنرمندان سرشناس ونیزی جایگزین این نقاشی‌های سوخته شود. یکی از این هنرمندان یاکوپو تینتورتّو (Jacopo Tintoretto) بود که در سال 1518 در ونیز متولد و از همان کودکی به نقاشی علاقه‌مند شد. او زیر نظر هنرمند ونیزی، تیسیَن (Titian) نقاشی را فرا گرفت. اوج این علاقه‌مندی را می‌شود بر سقف و دیوارهای کلیساها و بنای معروف شهر ونیز دید. از مشخصه‌هایی هنری تینتورتّو، تلفیق مهارت رنگ‌زنی تیسیَن با طراحی پیکره‌های عضلانی میکل‌آنژ (Michelangelo) و هم‌چنین نمایش تضاد میان تاریکی و روشنایی‌ست. او هنرمند بسیار فعال و پرکاری بود و از معروف‌ترین آثارش می‌توان به «بهشت» (Paradise) اشاره کرد که زینت‌بخش دیوار تالار اسکروتینیو است و به‌لحاظِ اندازه، یکی از بزرگ‌ترین نقاشی‌های قدیمی روی بوم محسوب می‌شود (با 5/24 متر طول و 90/9 متر عرض). آثار او روایت‌هایی را در ابعاد بزرگ و با جزئیات فراوان نمایش می‌دهند که بیش‌تر برگرفته از مضامینی مذهبی چون خلقت، مرگ و بهشت هستند.

با گذشت سده‌ها، هم‌اکنون این تالار در اختیار نقاش و مجسمه‌ساز آلمانی، انسلم کیفر قرار گرفته تا 14 عدد از این نقاشی‌ها را نو خلق کند. مجموعه آثار کیفر نمونه‌ی کوچکی از خاطره‌‌ی جمعی‌ست که به‌لحاظ بصری طیف گسترده‌ای از ادبیات، تاریخ، فلسفه و فرهنگ را دربرمی‌گیرد؛ از عهد عتیق و جدید گرفته تا اساطیر و اشعار شاعرانی همچون پل سلان (Paul Celan). سلان نقش مهمی در گسترش درون‌مایه‌های تاریخی ـ به‌ویژه تاریخ آلمان ـ در آثار کیفر داشته است. برای‌مثال کیفر در نقاشی «مارگاریته» (Margarethe) از شعر «فوگ مرگ» (Death Fugue) سلان الهام گرفته که درباره‌ی رنج یهودیان در اردوگاه‌های مرگ آلمان نازی است. به‌بیان‌دیگر کیفر با تلفیق هنر و ادبیات، این رویدادهای مهم و پیچیده‌ی تاریخی را به خدمت می‌گیرد تا اهمیت تاریخ و اسطوره را آشکار سازد.

کیفر برای نمایش این لایه‌های تاریخی، موادی مانند پوشال، سرب، خاک رس و خاکستر را با هم ترکیب می‌کند؛ گاهی هم برای القای رنگ در آثارش از اشیای غیرمعمولی مانند شن، پوشال، گِل، خاکستر و مواد طبیعی کمک می‌گیرد و با اجرای فرایندهای مختلفی مثل بریدن، سوزاندن و اسید پاشیدن یا ترکیب این مواد، اثر یا لایه‌ای جدید می‌آفریند؛ لایه‌ای بر روی لایه‌ی دیگر. او جایی در این‌باره گفته است:

«چیزی که همواره من را سر شوق می‌آورَد، تحول است نه بنایی تاریخی. کار من ساختن ویرانه‌ها نیست. در زمان تخریب، تازه همه‌چیز خودش را نشان می‌دهد. ویرانی فاجعه نیست، بلکه لحظه‌ای‌ست که همه‌چیز می‌تواند از نو آغاز شود».

رد پای این نگرش کیفر را می‌توان در اندیشه‌های فلسفی آندرئا ایمو دنبال کرد. این فیلسوف ونیزی هستی و عدم را یک‌چیز می‌داند و معتقد است که تنها دلیل برای اثبات وجود چیزی، انکار آن است. از نظر ایمو هنرمند واقعی سنت‌شکنی است که اثرش را منهدم می‌کند. در واقع فلسفه‌ی ایمو برای کیفر به‌مثابه‌ پژواکی‌ست که پاسخ پرسش‌های خود را در آن می‌یابد. کیفر در سال 2018 نمایشی به نام «ایمو» در شهر پاریس ترتیب داد تا به این طریق میزان شیفتگی خود را نسبت به اندیشه‌های او نشان دهد.

به‌ نظر می‌رسد آثار کیفر نقطه‌ی تلاقی مرگ و زندگی یا چیزی حدفاصل وحشت و زیبایی‌اند که شاید ناشی از علاقه‌ی او به ادبیات و به‌ویژه شعر باشد که این‌گونه به افسانه‌ها و استعاره‌ها عینیت می‌بخشد. او در این مجموعه‌ی جدیدش، با پوشاندن آثار نقاشان ونیزی با موادی مانند روی، سرب، طلا، پارچه و بخش‌هایی از چرخ‌دستی‌های خرید، اثری جدید ارائه داده است.

برای‌مثال با قرار دادن لایه‌ی جدیدی بر اثری از تینتورتّو معروف به «فتح زارا» (Conquest of Zara)، که صحنه‌ای از جنگ صلیبی چهارم را به تصویر کشیده ـ جنگی که سبب شد شهر بندری زادار (زارا در زبان ایتالیایی) در کرواسی، مدتی تحت فرمانروایی جمهوری ونیز در آید ـ اثری جدید خلق کرده است. کیفر با خلق آثاری غیرروایی روی آثاری این‌چنین روایی، قصد دارد به ما نشان دهد که آفرینش و تخریب دو واژه‌ی درهم‌تنیده‌اند؛ درست مثل مرگ و زندگی. ثمره‌ی این تلاش کیفر به ما یادآوری می‌کند که تابلوهایی از هنرمندان بزرگ ونیزی که پس از آن آتش‌سوزی مهیب جای تزئینات و نقاشی‌های قبلی را گرفتند و زینت‌بخش دیوارهای تالار اسکروتینیو شدند، اکنون خود جای‌شان را به تابلوهای دیگری داده‌ و این‌گونه محکوم به نابودی شده‌اند. کسی چه می‌داند؟ شاید روزی هم برسد که نقاشی‌های دیگری جای نقاشی‌های کیفر را بگیرند و آن‌ها را به ورطه‌ی فراموشی بکشانند. این چنین است که مفهوم زمان به‌عنوان چرخه‌ای درحال‌تکرار، یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های کار کیفر در خلق چنین آثاری‌ست.

توضیحات تصویر اسلایدر: انسلم کیفر به‌همراه یکی از نقاشی‌های غول‌پیکری که برای پالاتسو دوکاله خلق کرده. او در این تابلو با استفاده از طرح‌های ونیزی مضامین «آفرینش»، «ویرانی» و «دگرگونی» را بیان می‌کند. © Georges Poncet