مهرانه آتشی: زنی در زورخانه

مجموعه‌ی «زورخانه» (۱۳۸۳) از مهرانه آتشی با بیش‌تر کارهای زنان عکاس هم‌دوره‌ی او، که مسئله‌ی زنان را موضوع کار خود قرار داده‌اند و اتفاقاً به شهرتی نسبی هم رسیده‌اند، متفاوت است. 
آتشی در قامت عکاس، به فضایی راه یافته که حضور زن را برنمی‌تابد؛ زورخانه. درواقع شاید اگر به‌خاطر ابزارش نبود، هیچ‌گاه به او اجازه‌ی ورود به فضای مردانه داده نمی‌شد. دوربین تنها راه ارتباطی او با این مکان غریب است؛ ابزاری که می‌تواند سنت پهلوانی مردان را زنده نگاه دارد، سنتی که رو به فراموشی است.

 «برای آن‌ها خیلی مهم بود که ثبت بشوند [...] فکر می‌کنم به‌خاطر دوربین شد که این‌ها به من اعتماد کردند و اجازه دادند که من بروم.» 

او پس از چندباری عکاسی کردن از این فضا، در نهایت توانست خواسته‌اش را به کرسی بنشاند؛ قرار دادن یک آینه در کنار گود و عکاسی کردن از آن. در تمامی عکس‌های مجموعه به‌واسطه‌ی این آینه می‌توان به‌نوعی متوجه حضور و نقش فعال آتشی شد. گاهی این حضور ناملموس است و گاهی برجسته.

آتشی در این عکس ایستاده و در فاصله‌ای نزدیک، لنز دوربین را مستقیم به‌سمت بدن عریان مردی گرفته که کمان مشق جنگ‌جویان (کباده) در دست دارد. مرد با بدن نیمه‌عریان و دست بسته‌اش بی‌دفاع و منفعل به‌نظر می‌رسد، درحالی‌که زنِ پوشیده با حالت پویای بدنش و لرزش عکسی که یادآور شتاب‌زدگی و ولع است، نقش فاعل را بازی می‌کند. چشمانش با دوربینِ نظرباز یکی شده‌اند؛ چشمی نمی‌بینیم الّا یک چشم در آن بالا. آیا او واقعا پشت ابزار نظارت خود مشغول دید زدن است یا این که ترس و شرم از حضور فیزیکی در چنین مکانی او را پشت تنها داشته‌اش ‌ـ‌‌دوربین‌‌ـ مخفی کرده؟  

متن روی آینه این کشمکش را حتی پیچیده‌تر می‌کند. روی آن نوشته شده: «السلام علیک یا فاطمه الزهرا». این عبارت که نوعی اقتدا و طلب یاری از یک شخصیت زن تاریخی‌ـ مذهبی است، در کنار جایگاه ممنوعه‌ی آتشی در قامت یک زن معاصر و نقش او در چنین مکانی، مسئله‌ای فرهنگی را پیش می‌کشد؛ حضور یک زن در این‌جا چه معنایی دارد؟ این شاید هم سؤال اهالی آن زورخانه باشد و هم سؤال ما به‌عنوان مخاطب هنر. و جوابش مثل خود این عکس پیچیده و چندلایه است. 

زورخانه‌ی مهرانه آتشی همان‌قدر که برای فرهنگی مردانه ناهنجار به‌حساب می‌آید، در هنر ما نیز کمیاب است. او به‌جای نشان دادن انفعال، ظلم‌پذیری یا تطبیق‌پذیری زنان، کنش‌گری یک زن را پیش چشم می‌گذارد. خلاصه آن که، نه زورخانه‌ی او زورخانه‌ی پهلوانان است و نه زنِ عکس‌های او زنِ بی‌کنش و زینتی دنیای هنر.

تصویر کاور و اسلایدر:

• darz.art