فرانسیس آلیس، عکاس مرزها و جنگ‌ها، برنده‌ی جایزه‌ی «ولفگانگ‌هان» شد

قریب به ده‌سال از انتشار «نظر به درد دیگران» سانتاگ گذشته است و زمان، سرد و بی‌تفاوت، برای ما فرصت خریده تا جنگ‌های بیش‌تری را به تماشا بنشینیم. حالا بهتر می‌دانیم تصویر به‌مثابه تکانه و تصویر به‌مثابه کلیشه، دو روی سکه‌اند؛ بااین‌حال انتظار ما هنوز هم از عکاس در قاموس یک هنرمند همان است که وقایع زمانه را، چه در دوران جنگ و چه در دوران صلح، چون شاهدی بی‌طرف و فارغ از هرگونه پیش‌‌داوری میهن‌پرستانه پیش چشمان ناظران بگذارد.

«آژانس عکس مگنوم» تجسم بیرونی ایده‌ی عکاس مستقل و ماجراجو بود؛ لازم بود عکاس بی‌طرف باشد و عکس را به‌مثابه روایتی تاریخی و همان‌طور که اتفاق افتاده است برای مخاطب تصویر کند. به‌تعبیر سانتاگ، عکاس باید تعریفی جهانی از کار و پیشه‌اش ارائه می‌کرد؛ ملیت و وابستگی‌های خبری عکاس به کشوری خاص یا حتی علاقه‌ی پیشین او به منطقه‌ای ندیده، نباید در کار او منعکس می‌شد. عکاس می‌توانست از هر کشوری و هواخواه هر ملیتی باشد، قلمرو او اما جهان بود. عکاس آدمی خانه‌به‌دوش بود و مقصد مطلوبش جنگ‌هایی که جاذبه‌های غیرمعمول داشت، چرا که تعداد جنگ‌ها کم نبود و حافظه‌ی مخاطب هم ظرفیتی محدود برای به‌خاطر سپردن و منظره‌ای را واقعاً و به‌معنای حقیقی کلمه «تماشا کردن» داشت. بمباران تصاویر جنازه‌های تلمبارشده و پیکره‌های ازهم‌گسیخته که گوشه‌ای بی‌اعتنا رها شده بودند، مخاطب را مریض و خسته کرده بود و سانتاگ هم سال‌ها قبل در «درباره‌ی عکاسی» گفته بود که به‌نظر می‌رسد چشم آدمیزاد حریص اما کم‌جنبه است. باید سراغ جنگی رفت که چیزی فراتر از تعارض منافع دوطرف ستیزه‌جو را به جامعه‌ی جهانی عرضه کند. اعتراف می‌کنم که غم‌انگیز است؛ اما بیش‌تر جنگ‌ها از این منظر آن معنای بایسته و کامل را به‌خود نمی‌گیرند. سخت می‌توان منکر شد که یاد و خاطره‌ی جنگ هم مانند تمام جنبه‌های دیگر زندگی آدمیزاد، بیش‌تر به‌لحاظ بومی موضوعیت دارد. ارمنی‌ها نسل‌کشی ارامنه را هنوز همان‌طور که در سال ۱۹۱۵ تجربه کردند به‌خاطر دارند؛ بااین‌حال ناظر بیرونی ارامنه را به فراموشی سپرده است. بسیاری معتقدند حرجی هم به مخاطب بین‌المللی نیست و هنر بومی، مانند خبر بومی، اگرچه در مقیاس بین‌المللی کم‌تر موردتوجه قرار می‌گیرد، اما بی‌اهمیت نیست. ارزش هنری و توجه رسانه‌ای، دو مقوله‌ی جدا و بعضاً بیگانه‌اند. این مقدمه همان‌اندازه که برای معرفی فرانسیس آلیس طولانی است، همان‌اندازه هم در فهم کاری که او کرده و می‌کند، ضروری است.

فرانسیس به‌تازگی جایزه‌ی «ولفگانگ‌هان» (Wolfgang Hahn Prize) را برنده شده است، علاقه‌ی دیرینه‌ی آلیس، جنگ، مرز، وطن و نزاع است. سال‌ها زندگی پناهنده‌ها، جنگ‌زده‌ها و مهاجران را مستند کرده و در دنیای هنر با همین کلیدواژه‌ها شناخته می‌شود. نمایش اخیر آلیس در بی‌ینال ونیز ۲۰۲۲ تحسین و نقدهای بسیاری را برای هنرمند به ارمغان آورد. غرفه‌ی بلژیک که میزبان آلیس بود، مجموعه‌ای از فیلم‌ها و نقاشی‌های هنرمند را به نمایش گذاشت که بخشی از زیسته‌ی کودکان و نوجوانان را روایت می‌کند. یکی از معروف‌ترین فیلم‌ها، پسربچه‌هایی را به‌تصویر می‌کشد که در زمین دنبال توپی می‌دوند، توپی که در صحنه حاضر نیست.

فیلم و تصویرها یادگار سفر سال ۲۰۱۷ هنرمند به عراق است، فرانسیس آلیس با حمایت بنیاد رویای بغداد (Baghdad’s Ruya Foundation) در عراق حضور داشت. اوت ۲۰۱۷، ارتش عراق سربازان داعش را از کرانه‌ی شرقی دجله در موصل عقب رانده بود و عملیات فتح در روزهای پایانی به‌سر می‌برد. کرانه‌ی غربی دجله به‌تازگی از کنترل داعش آزاد شده و آلیس مهمان بومی‌ها بود. فیلم و عکس‌ها روایت یک بازی خیابانی است، بازی فوتبالی بدون توپ. دولت به‌اصطلاح اسلامی، علاوه‌بر سالن‌های زیبایی، شمایل انسانی، پیکره‌ها و مجسمه‌ها، بسیاری از انواع ورزش، حیوانات خانگی و کتاب را هم حرام اعلام کرده است. موزه‌ی معاصر مکزیک این شرح کوتاه را برای فیلم نوشته تا مخاطب بین‌المللی بستری را که هنرمند در آن، بازی را مستند کرده است، بهتر فهم کند، توضیحی که برای شهروند خاورمیانه غیرضروری است. فوتبال از چندین‌جهت موردتوجه و البته نفی اسلام‌گرایان افراطی است: اول این‌که برهنگی پای بازیکنان مغایر عفت انسان مسلمان ایده‌آل است، دوم آن‌که طرفداری می‌تواند بدل به‌نوعی بت‌پرستی شود و سوم این‌که خوراک مناسبی برای شرط‌بندی است.

فوتبال بی‌توپ پاسخی به محدودیت‌هاست، نمایش شکلی از مقاومت در خیابان‌های شهری که برای توست ولی از تو پس می‌خواهندش. بازپس‌گیری فضای شهری خود از قانون دیگری. ژانویه‌ ۲۰۱۵ بود که صدای محدودیت‌ها به گوش غرب (اگر خیال کنیم چیز منسجمی آن بیرون به نام غرب وجود دارد) رسید، گروهی متشکل از ۱۳ کودک در موصل و جلوی چشم والدین‌شان دستگیر و اعدام شدند، تنها به‌‌خاطر این‌که بازی فوتبال عراق و اردن را تماشا می‌کردند. «فوتبال ممنوعه» قرار بود یکی از چندین مثالی باشد از بازی به‌مثابه روایتی اجتماعی در خدمت مقاومت. فرانسیس نیت کرده بود مجموعه‌ای از کودکان را جمع کند که از بازی به‌عنوان یک روایت اجتماعی مشترک استفاده می‌کردند تا نه‌تنها در برابر افراط‌گرایی اسلامی مقاومت کنند، بلکه با دست بردن در لباس و سنت‌های متحد‌الشکل بازی‌ها، عقلانیت یکنواخت و بی‌تفاوت سرمایه‌داری را هم به پرسش بکشند.

اما «فوتبال ممنوعه» تنها یکی از مجموعه‌فیلم‌های آلیس بود. فرانسیس آلیس به بسیاری از مناطق سفر کرده بود تا مجموعه‌ی او غنی و جهان‌شمول باشد؛ شاید همین هم باعث شده بود که لورا کامینگ، منتقد «گاردین»، بعد از این‌که به حیرت‌انگیز بودن مجموعه اقرار کرد، به‌سرعت اضافه کند که این مجموعه درباره‌ی شادی است، شادی در جنگ. به‌نظر می‌رسد بسیاری هنوز بر سنت کاپا به همان معنای کلاسیک معتقدند، راوی بی‌طرفی که از دل جنگی لبالب از بی‌عدالتی، چیزی شادی‌بخش را بیرون می‌کشد؛ میراث‌داران مگنوم، بانفوذترین کنسرسیوم عکاسی خبری جهان. باید جسارت کنم و به تعبیر موزه‌ی هنر مدرن مکزیک برگردم. با این‌که راوی بی‌طرف سال‌هاست مرده، اگر لازم باشد خطی بین عکاس خبری و هنرمند بکشیم، آلیس حتماً سمت هنرمند ایستاده است و هیچ عبایی ندارد که موضع‌گیری‌اش در تصویر ظاهر شود. آلیس کشوربه‌کشور گشته تا عناصر مقاومت را کنشی روزمره کند و از سنت‌ها بیرون بکشد. چه‌طور می‌توان آلیس را بی‌طرف و پیام‌آور شادی خواند؟ به‌علاوه این‌که، به بیان سانتاگ، در غیاب نگاه اعتراضی به جنگ، حتی عکس ضدجنگ را هم می‌شود طوری دید که انگار در حال نمایش شفقت و دلاوری است؛ دلاوری تحسین‌برانگیزی از یک نبرد گریزناپذیر که تنها راه پایانش یا پیروزی است یا شکست.

به‌نظر می‌رسد هنوز هم این نیت عکاس نیست که معنای عکس را تعیین می‌کند؛ آزادی و شورش مخاطب بر شیء هنری، اگرچه که حتمی است و بسیاری حتی جان‌شان را برای همین آزادی کف دست گذاشته‌اند، اما لازم است گاهی و در وضعیتی هم به نیت هنرمند بازگردیم، بر آن‌چه در ذهن داشته و تلاش کرده است به تصویر بکشد. آلیس همان‌اندازه که به مستند‌نگاری علاقه‌مند است، ابایی هم ندارد که زاویه‌‌دید خود را از صحنه بردارد. چیدمان نه، ولی روایت بله. روایت من، روایت من از صحنه است. مصاحبه‌ی «آرت‌نیوز» در سال ۲۰۲۲ از همین‌جهت قابل‌تأمل است، چرا که آلیس در جواب مصاحبه‌گر که می‌پرسد: «چرا این قاب و چرا این زاویه؟» می‌خندند و پاسخ می‌دهد: «من فقط سعی داشتم رنگ‌ها را درست کنار هم بچینم.» جایزه‌ی ۱۰۰هزار دلاری پاداش ناقابلی برای کنجکاوی و جسارت هنرمند است. موزه‌ی لودویگ کُلن حامی جایزه‌ی «ولفگانگ‌هان»، یکی از بزرگ‌ترین جایزه‌های دنیای هنر است. علاوه‌بر وجه نقد ۱۰۰هزار دلاری، نمایشی نیز در پاییز ۲۰۲۳ در محل موزه به هنرمند اختصاص داده خواهد شد. داور مهمان جایزه‌ی امسال، ماتیاس موهلینگ (Matthias Mühling)، معتقد است که هنر آلیس همان‌اندازه که سیاسی است، شاعرانه هم است. بسیاری ممکن است وحشت‌زده از خطر جنگ و سانتی‌مانتالیسم شکایت کنند. اگر منصفانه با آلیس مواجه شویم، شاید به این جمع‌بندی برسیم که هنر فرانسیس همان‌طور که ماین بکمن (Mayen Beckmann)، مدیر انجمن هنر مدرن کلن (the Gesellschaft für Moderne Kunst)، اذعان می‌کند، هنری دموکرات است. هنرمند مخاطب را به‌حال‌خود رها کرده است و هنر او همان‌اندازه که می‌تواند دعوتی به بررسی مجدد ارزش‌های جمعی آدمیزاد باشد، می‌تواند تنها برشی بی‌تفاوت باشد از صحنه‌ای روزمره در عراق، افغانستان و یا کشوری در آمریکای جنوبی. این انتخاب شماست که معتقد به سنت کاپا و مگنوم باشید یا هنرمند را راوی‌ای سیاسی ببینید. بماند که آن‌چه کاپا برای آن جنگیده، وحشت سیطره‌ی رسانه بر موضع‌گیری هنرمند است؛ پاسخی جسورانه به چیدمان واقعیت‌های جنگی. فرانسیس برای همین اصرار دارد که این‌ها صحنه‌هایی روزمره‌اند؛ اما فراموش نکنید که از زاویه‌دید من و از دریچه‌ی چشم آدمی که درگیر این است که رنگ‌های زیبا را کنار هم بچیند.

منابع:

• www.artnews.com/art-news/news/francis-alys-wolfgang-hahn-prize-museum-ludwig-1234637736
• www.artdaily.com/news/149470/Francis-Al-yuml-s-to-receive-the-Wolfgang-Hahn-Prize-2023#.YxTjduzMI3Q
• www.artforum.com/news/francis-alys-wins-2023-wolfgang-hahn-prize-89081?utm_campaign=hp-news-module&utm_medium=web&utm_source=homepage#:~:text=Belgian%2Dborn%20interdisciplinary%20artist%20Francis,of%20the%20art%20world's%20largest.
• www.honaragah.com/%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%AA-%D8%A2%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%B3-%D8%A2%D9%84%DB%8C%D8%B3-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%DB%8C%D9%86/
• www.artforum.com/interviews/francis-alys-on-his-embedment-with-the-kurdish-army-in-mosul-66451
• www.muac.unam.mx/exposicion/sala10-francis-alys?lang=en

تصویر کاور و اسلایدر:

• www.artspace.com