بازار هنری کتاب چیست؟

بازارهای هنری کتاب یا نمایشگاه‌‌های کتاب با محوریت هنر، یکی از نهادهای پرطرفدار حوزه‌ی هنر در ده سال اخیر به‌شمار می‌آیند. در مقاله پیش‌رو تلاش خواهیم کرد تا ماهیت، تاریخچه و وجه تمایز این نهاد هنری با نمایشگاه‌های عمومی کتاب را مورد توجه قرار دهیم.

چه چیزهایی از یک بازار هنری کتاب می‌توان انتظار داشت؟

بازارها (نمایشگاه‌ها)ی هنری کتاب، ‌رویدادهایی هستند که با هدف نمایش، فروش و ایجاد شبکه‌‌ای فراگیرتر بین هنرمندان، تصویرگران، نویسندگان و ناشرین تخصصی و مستقل شکل می‌گیرند. 
برخی بازارهای هنری بر کتاب، مجله و خواندنی‌هایی تمرکز دارند که خود شیء هنری به‌حساب می‌آیند. به‌عنوان‌مثال می‌توان به رویدادهایی اشاره کرد که کتاب‌های هنری با نسخه‌ی محدود را به مخاطبان عرضه می‌کنند. با این‌حال بیشتر بازارهای هنری کتاب، به کتاب‌های نسخه‌محدود خلاصه نشده و به کتاب‌های عمومی در حوزه‌ی هنر، رمان‌های گرافیکی، مجلات فرهنگی، پروژه‌ها و چاپ‌شده‌هایی با محوریت نوشتن خلاق و شعر هم توجه دارند. درست مانند نمایشگاه‌های سالانه‌ی کتاب، بازارهای هنری کتاب هم تنها بر فروش تمرکز ندارند و غالباً بستری هستند برای نمایش چیدمان‌ها، معرفی و برگزاری کارگاه‌ها، پنل‌ها‌ی گفت‌و‌گو و میزگردها. 

نمونه اولیه

پرینتد مَتِر یکی از نمونه‌های اولیه‌ی بازارهای هنری کتاب به‌حساب می‌آید که خود را از نمایشگاه‌های کتاب تجاری یا نمایشگاه‌های هنری متمایز کرده است. این نهاد غیرانتفاعی در سال 1976 در نیویورک تأسیس شد، در ابتدا توسط هنرمندان اداره‌ می‌شد و کار خود را با راه‌اندازی یک کتاب‌فروشی و گالری شروع کرد. ایده‌ی اولیه‌ی شکل‌گیری این نهاد، برآمده از آرزوی دیرینه‌ی یکی از مؤسسین آن، سول له‌ویت؛ هنرمند آمریکایی بود. در دهه‌ی 1960 آمریکا، دلالان هنری، مکتوباتی که از یک هنرمند به‌جا مانده بود را کم‌ارزش تلقی می‌کردند. کتاب، هنر تلقی نمی‌شد؛ بلکه در نهایت بروشور تبلیغاتی‌ بود برای فروش بهتر اثری که دلال قصد فروش آن را داشت. با این‌حال سول له‌ویت امیدوار بود که بتوان تولید و توزیع کتاب‌ها را به خود هنرمندان سپرد. هدف پرینتد مَتِر این بود که نشر به‌عنوان یک رسانه‌ی هنری ِتحت مدیریت هنرمندان به جهان معرفی شود، هدفی که تا رویدادهای هنری کتاب دوره‌ی معاصر هم ادامه یافته است. 

به‌همین‌جهت بازارهای هنری کتاب را تنها نمی‌توان به‌عنوان محلی برای قدردانی از آثار مکتوب هنرمندان دید. این نهادها در واقع بستری هستند برای تشکیل و پرورش یک جامعه‌ی کوچک با محوریت هنر. می‌توان گفت که بازارهای هنری کتاب، امروزه در خدمت بازار هستند؛ اما بازار نه به‌معنای اقتصادی آن، بلکه بازار به‌معنای آن‌چه در آگورای باستانی فهم می‌شده: مکانی قابل دسترسی برای عموم مردم، حوزه‌ای عمومی برای مذاکره و مبادله. البته لازم است با احتیاط بیشتری از کلمه‌ی عموم استفاده کنیم، چرا که هنوز در خصوص جامعه‌ی مخاطبان بازارهای هنری پرسش‌های قابل تأملی مطرح است و بسیاری مدعی‌اند که مطالعه‌ی جمعیت‌شناسی بازارهای هنری نشان می‌دهد که شرکت‌کنندگان و مخاطبین این رویدادها غالباً از طبقات متوسط و بالای جامعه هستند. با این‌همه واضح است که جامعه‌ی مخاطبین بازارهای هنری کتاب، از دیگر نهادهای هنری گسترده‌تر است. به‌علاوه یک هنرمند جوان برای ورود به بازارهای هنری کتاب در مقایسه با نمایشگاه‌ها، گالری‌ها و دیگر نهادهای هنری با موانع کمتری مواجه است. برای غرفه داشتن، به‌نمایش گذاشتن اثر و ارائه‌ی محتوا در بازارهای هنری کتاب، نیازی نیست گالری صاحب‌نامی شما را پشتیبانی کرده باشد. بازارهای هنری کتاب، صحنه‌ی تمرین هنرمندان جوان است؛ محیطی برای دیده شدن، نقد شنیدن و گفت‌و‌گو خارج از فضای مؤسسات تجاری، چه با دیگر هنرمندان، و چه با مخاطبین عام هنر. 

امیدهای برابری‌خواهانه برای یک نهاد هنری

با این‌همه این سؤال باقی خواهد ماند که: چرا برای تقویت شبکه‌ی ارتباطی و معرفی آثار هنرمندان باید نمایشگاه‌هایی با محوریت هنر برگزار کرد؟ مگر نه اینکه هنرمندان در بسترهای دیگری همچون نمایشگاه‌های بین‌المللی و بومی کتاب، نمایشگاه‌های هنری و گالری‌ها هم فضایی برای ارائه‌ی آثارشان دارند؟ 
بازارهای هنری کتاب سرنخی‌ست برای هنرسازی در دوران نئولیبرال با شعار «هنر دسترسی‌پذیر برای عموم». مدیر بازار هنری کتاب آف‌پرینت، یانیک بویی معتقد است که وضعیت فعلی دنیای هنر خواهان فضایی‌ منفک برای توجه به آثار هنرمندان است، فضایی که به‌موجب آن هنرمندان و علاقه‌مندان به هنر، استقلال خود را از طریق انتشار و نمایش کم‌هزینه‌تر آثار حفظ کنند:

«بدیهی به‌نظر می‌رسد که هنرمندان و هنرگردان‌ها در بسیاری موارد برای تحقق اهداف دولت‌ها و شهرها تحت فشار هستند. همین است که گالری‌های محافظه‌کار دیگر نمی‌توانند در بازاری که در معرض سرمایه‌داری جهانی است، از هنرمندان جوان دفاع کنند. وقتی صحبت از هنر امروزی می‌شود، این دولت و شرکت‌ها هستند که حرف اول را می‌زنند و نه هنرمندان. در جدال استراتژی‌های قدرت نرم، سیاست‌های اقتصادی و بازار تجملات، به‌نظر می‌رسد هنر دیگر قادر به بروز خود نخواهد بود.» 

به‌نظر می‌رسد که بازارهای هنری کتاب با این هدف شکل گرفته‌اند که فضایی معتبر و مستقل در جامعه‌ی هنری برای هنرمندان خلق کنند. کتاب‌ها و سایر مصنوعات انتشاراتی مانند مجلات، پوسترها و نوارها - در مقایسه با آثار هنری - نسبتاً کمتر متأثر از نگرانی‌های عمومی و بازار هستند؛ چاپ یک کتاب، در مقایسه با فروش موفق یک اثر هنری، کمتر چالش‌آفرین است و به شبکه‌سازی ارتباطی محدود‌تری هم نیاز دارد. شاید به‌همین‌دلیل است که علی‌رغم کاهش بودجه‌‌ی دولتی و خصوصی که چند سال گذشته بر دنیای نشر هنری تأثیر چشمگیری گذاشته، هنرمندان همچنان علاقه‌ی قابل‌توجهی به بازارهای هنری کتاب نشان می‌دهند. می‌توان در تأیید عبارت بالا به این نقل‌قول از یانیک بویی ارجاع داد که:

«موفقیت آف‌پرینت و سایر نمایشگاه‌های کتاب در حوزه‌ی هنر را می‌توان در ایده‌ای که امروز عرضه می‌کنند یافت: ایستادگی به‌منظور محافظت از دورنمای هنر و تجاری‌سازی دیوانه‌کننده‌‌ی آن. بالاخره یک کتاب فقط یک کتاب است.»

بازار هنری بن‌گاه

نمونه‌ی فعال نمایشگاه هنری کتاب در ایران، بازار کتاب بن‌گاه است. بازار کتاب هنری بن‌گاه از سال 1397 در تهران شروع به‌کار کرده است. اولین رویداد کتاب این نهاد در 15 شهریور 97 با محوریت تقویت ارتباط میان نهادهای غیرانتفاعی، هنرمندگردانان و ناشرهای مستقل داخلی و خارجی برگزار شد. دوره‌ی دوم و سوم بازار هنری بن‌گاه نیز به‌ترتیب در پاییز 98 و زمستان 99 برپا شدند. چهارمین دوره‌ی بازار هنری بن‌گاه از 7 تا 10 دی‌ماه 1400 در تهران برگزار خواهد شد.
بن‌گاه در این رویدادها میزبان گفت‌وگو، برگزاری کارگاه و نمایش آثاری با محوریت نشر هنری است و تلاش می‌کند تا فضایی برای تعامل میان ناشران، هنرمندان و علاقه‌مندان کتاب‌ فراهم آورد. از دیگر فعالیت‌های بن‌گاه در سه رویداد پیشین می‌توان به برگزاری و میزبانی چند جلسه با حضور مؤسسان و مدیران بیش از ده بازار (از جمله پرینتد متر) اشاره کرد. به‌علاوه، بازار کتاب هنری بن‌گاه از سال گذشته میزبان رویدادی با عنوان «مطبوع بن‌گاه» است. «مطبوع» اثر برگزیده‌ی بازار (کتاب یک یا چند هنرمند جوان و مستقل) است که هر سال با انتخاب و حمایت پرویز تناولی و توسط نشر بن‌گاه منتشر می‌شود. 
شرکت‌کنندگان در بازار هنری بن‌گاه یعنی هنرمندان، ناشران هنری، گالری‌ها، طراحان، عرضه‌کنندگان‌ محصولات فرهنگی و استودیوهای چاپ و گرافیک، با آثاری از جمله کتاب مجله، کتاب هنرمند، کتاب عکس چاپ‌های دستی، آثاری با نسخه‌های محدود از هنرمندان، محصولات فرهنگی، پروژه‌های تحقیقاتی و کیوریتوریال در این رویداد کنار مخاطبین هنر هستند.