یادداشتی بر اثری از بهجت صدر

مطالعاتی درباره‌ی گنجینه‌ی موزه‌ی هنرهای معاصر تهران

این سلسله‌یادداشت‌ها در راستای معرفی آثار هنرمندان ایرانی واقع در گنجینه‌ی موزه‌ی هنرهای معاصر تهران تألیف شده است.

خصیصه‌ی مشترک بسیاری از نقاشی‌های بهجت صدر، ریتم تکرارشوند‌ه‌ی خطوط قدرتمند و موازی و شیارهای برجسته و گاه مواجی است که در ترکیبی بافت‌گونه، تنه‌ی درختان را تداعی می‌کنند؛ امواجی عمودی و افقی که در سراسر تابلو در هم تنیده شده‌اند. 
فرآیند خلق اثر در این روش مبتنی بر پاشیدن و جمع کردن رنگ است؛ به‌طوری که بخش عمده‌ی تصویر نه در مرحله‌ی ریختن، بلکه در مرحله‌ی برداشتن رنگ شکل گرفته است. این فرآیند در نقاشی پایین نیز به وضوح نمایان است. صدر ابتدا رنگ غلیظ را مستقیم روی سطح کار ریخته و با کاردک یا وسیله‌ای مشابه، پخش کرده تا اشکال و بافت‌ها به‌شکل نگاتیو روی سطح کار نمایان شود. اساساً خطوط به‌همین‌ترتیب در این نقاشی‌ پدید آمده‌اند؛ در واقع شیارها که حدفاصل و شکل‌دهنده‌ی خطوط ضخیم به‌شمار می‌آیند، حاصل برداشتن رنگ اضافی از قسمت‌های مورد نظر هستند. این طیف رنگی یا سایه‌روشنی که در بعضی قسمت‌ها ایجاد شده نیز نتیجه‌ی برداشتن میزان متفاوت رنگ از سطح کار است. 

در این اثر (مانند بسیاری از نقاشی‌های صدر) رنگ غالب، رنگ قدرتمند و بیانگرای سیاه است؛ که صدر اذعان کرده برای او خاطره‌ی سایه‌های رنگ‌پریده و متمایل به سیاه درختان زمستانی حاشیه‌ی رود سن پاریس را تداعی می‌کند. تنها شیارهای خاکستری خطوط سیاه را از پس‌زمینه‌ی هم‌رنگشان متمایز کرده‌اند. بنابراین این خصیصه که نقاشی‌های صدر بافت تنه‌ی درختان را تداعی می‌کنند، چندان هم غیرواقع به‌نظر نمی‌رسد. بنا به بیان خود هنرمند، خاطره‌ای که در ذهن او جا مانده الهام‌بخش شکل‌گیری این نقاشی‌ها بوده است.
فرآیند شکل‌گیری این نقاشی‌های صدر بداهه و بدون طرح‌ریزی ابتدایی بوده، اما این کار نیاز به مهارت و توانایی زیادی دارد و استفاده‌ی نرم و استادانه از کاردک، امکان خلق خطوطی نازک و پهن و سطوحی مواج را فراهم کرده که با کنار هم نشستن و ایجاد گستره‌ای تکرار شونده از خطوط، یک نقاشی انتزاعی تغزلی را شکل داده است. در حقیقت آفرینش نه در مرحله‌ی ریختن رنگ، که در آثار بسیاری از هنرمندان اکسپرسیونیست انتزاعی نیز قابل ردگیری است، بلکه در مرحله‌ی شکل‌دهی به آن صورت گرفته و به‌این‌ترتیب زیبایی‌شناسی هنرمند از حالت اتفاقی و خودجوش، سهم بیشتری در روند خلق نقاشی داشته و ماهیت بصری آن اهمیت یافته است. به‌همین‌دلیل است که در آثار صدر به‌جای نوعی نقاشی کنشی، با نوعی نظم فرمالیستی روبه‌رو هستیم. 

نقاشی «بدون عنوان» بهجت صدر با کد اموال ۲۲۷۲ به گنجینه‌ی موزه‌ی هنرهای معاصر تهران تعلق دارد.