ژازه تباتبایی

علی طباطبایی که با نام هنری ژازه تباتبایی (۱۳۰۵-۱۳۸۶) شناخته می‌شود، از پیشگامان مجسمه‌سازی مدرن و از هنرمندان تاثیرگذار در شکل‌گیری مکتب سقاخانه بوده است. این هنرمندِ مجسمه‌ساز، نقاش، شاعر و نمایش‌نامه‌نویس، در تمامی آثار خود سبکی ویژه در ارجاع به ادبیات و هنر فولکوریک ایرانی داشته و پیوندی میان آن‌ها با هنر مدرن ایجاد کرده است.

ژازه تباتبایی در تهران متولد شد و از نوجوانی به نمایش‌نامه‌نویسی و کارگردانی روی آورد. او فعالیت‌های زیادی در رشته‌های متنوع ازجمله کارگردانی و بازیگری تئاتر، نویسندگی و نقاشی داشت و در نهایت پس از نوشتن چند داستان و نمایش‌نامه، داستان «پسر کوچک» او در سال ۱۳۲۵ چاپ شد. مدتی بعد به تحصیل در مدرسه‌ی تئاتر مشغول شد و در سال ۱۳۲۹ دیپلم هنرپیشگی خود را دریافت کرد. پس از پایان هنرستان ابتدا در رشته‌ی کارگردانی و مبانی تئاتر دانشکده ادبیات ایران تحصیل کرد و سپس در دانشکده‌ی هنرهای زیبا‌ی دانشگاه تهران نقاشی خواند. او در سال ۱۳۳۹ از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد.

علاوه‌بر خلق آثار هنری در حوزه‌های مختلف، ژازه تباتبایی در سال ۱۳۳۶ نخستین نگارخانه‌ی ایران، نگارخانه‌ی «هنر جدید» را بنا نهاد و نقشی پررنگی در جریان هنر مدرن و امکانات نمایشگاهی این دوره ایفا کرد.

ژازه تباتبایی به‌همراه هنرمندان دیگری چون صادق تبریزی، فرامرز پیلارام، منصور قندریز، پرویز تناولی، مسعود عربشاهی و بهزاد گلپایگانی، جایگاه ویژه‌ای برای هنر، ادبیات و فرهنگ سنتی ایران و رجوع به آن‌ها در آثارشان قائل بودند؛ تکیه بر حافظه‌ی فرهنگی و نمادهای کهن ایران، جریان هنری تازه‌ای را در اوایل دهه‌ی چهل شمسی ایجاد کرد که به شکل‌گیری مکتب نقاشی سقاخانه انجامید.

مجسمه‌های ژازه تباتبایی که شاخص‌ترین آثار وی محسوب می‌شوند، اغلب موضوعات فیگوراتیو، با اشاراتی به نمادهای سنتی و ادبیات ایران را به‌نمایش می‌گذارند. ویژگی منحصربه‌فرد در این مجسمه‌ها استفاده از تکنیک اسمبلاژ (سرهم‌سازی) و بازیافت تکه‌های از کارافتاده‌ی ماشین‌آلات به‌شیوه هنرمندانه است.

این هنرمند با کنار هم قرار دادن قطعات فلزی و ماشینی که در ذات خود فاصله‌ی زیادی با هنر و شاعرانگی دارند، اثر هنری خلق می‌کند؛ اسمبلاژهای ژازه به نمادی از مرز باریک میان روحیه‌ی هنری و ماشینیسم تبدیل شده و ارتباط میان انسان معاصر با صنعت‌گرایی را یادآور می‌شود. عبارت «شعر آهنین» عنوانی است که برای این دسته از آثار ژازه تباتبایی به‌کار برده‌اند.

نمایش مجسمه‌های ژازه تباتبایی در موزه‌ی رضا عباسی تهران در سال ۱۳۴۰ و نمایش و حراج آثار وی در سال ۱۳۵۷ در گالری هنر جدید از شاخص‌ترین نمایش‌های او بوده است.

خسرو سینایی، کارگردان سینما، دو فیلم درباره‌ی آثار و زندگی‌ ژازه تباتبایی با عنوان‌های «شرح حال» در سال ۱۳۴۶ و «کوچه پاییز» در سال ۱۳۷۶ ساخته است.

داستان‌ها و اشعار ژازه تباتبایی در بیش از ۴۰ کتاب به انتشار رسیده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «اجق و وجق» و «ابلق» اشاره کرد. هم‌چنین کتاب «گزیده آثار ژازه تباتبایی» در سه جلد، سال ۱۳۸۲ منتشر شده است.

ژازه تباتبایی در سال ۱۳۸۶ در تهران درگذشت. در سال ۱۳۹۲ مراسم بزرگداشتی برای این هنرمند توسط گالری زیرزمین دستان تهران برگزار شد. کمی بعد گالری شهریور تهران نیز در سال ۱۳۹۵ نمایش انفرادی آثار ژازه تباتبایی را برپا کرد. آرت‌فر ابوظبی‌آرت سال ۱۳۹۷ و هم‌چنین حراجی‌های داخلی و بین‌المللی چون حراج تهران، هرمیتاژ فاین آرت، کریستیز لندن، بونامز لندن و بسیاری دیگر میزبان آثار وی بوده‌اند.

آثار ژازه تباتبایی تاکنون در دوسالانه‌های ونیز، جشنواره‌ی هنر پاریس، سن پائولو، نمایش‌های متعددی در داخل و خارج از ایران حضور داشته است. امروزه آثار او در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی‌ای چون موزه‌ی لوور پاریس، موزه‌ی متروپولین نیویورک، موزه‌ی هنرهای معاصر تهران و... نگهداری می‌شود.